Dobrostan zwierząt

Na stronie znajdziecie Państwo:

1. Kołacz R., Bodak E.: Dobrostan zwierząt i kryteria jego oceny.Med. Wet. 55. 3, 1999, s. 147. Udział własny 50%.
2. Rolnictwo ekologiczne.

3. Fragmenty publikacji „Rzeczywistość ugotowana na twardo. Produkcja jajek w warunkach przyjaznych dla zwierząt na rynku globalnym.” - wydanej przez Eurogroup for Animal Welfare oraz RSPCA: Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals

4. Kołacz R.: Zasady dobrej praktyki higienicznej w fermach zwierząt a bezpieczeństwo żywności. Mat. X Międzynar. Kongresu Pro Animali Et homine Wrocław 2005, s. 19-24.
5. Kołacz R.: Problemy dobrostanu drobiu ze szczególnym uwzględnieniem kur niosek, Życie Weterynaryjne 2003, 78, 10, s. 574.

6. Kołacz R.: Ochrona dobrostanu świń w świetle nowelizacji ustawy o ochronie zwierząt i nowych dyrektyw UE. Magazyn Weterynaryjny 2003, 10.Suplement Choroby Swiń.
7. Kołacz R.: Nowe programy UE w sprawie poprawy dobrostanu drobiu. Materiały Forum Drobiarskiego, IX międzynarodowe Targi Ferma Świń i Drobiu. Poznań 2006.

8. "Ochrona zwierząt w Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE" - opracowanie przygotowane przez EUROGRUPĘ NA RZECZ DOBROSTANU ZWIERZĄT [EUROGROUP FOR ANIMAL WELFARE]

9. Fragment „Komunikatu Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Wspólnotowego planu działań dotyczącego ochrony i dobrostanu zwierząt na lata 2006 – 2010”.

Oto fragment „Manifestu na rzecz zwierząt” podpisanego m. in. przez Klub Gaja. „Ubój zwierząt hodowanych na mięso jak najbliżej miejsca ich chowu będzie prowadzić do rozwoju lokalnych rzeźni i zmniejszy problem transportu żywych zwierząt. W ciągu tygodnia w Unii Europejskiej przewożonych jest transportem drogowym ponad 10 milionów zwierząt gospodarskich. W Polsce transport zwierząt na dalekie odległości stanowi również poważny problem. Brutalne traktowanie zwierząt, częste przewozy i podróże na dalekie odległości prowadzą nie tylko do cierpienia zwierząt, ale również do pogorszenia jakości mięsa. Zwierzęta nie tylko okrutnie cierpią, ale również, konsument otrzymuje produkt gorszej jakości. Istnieją dowody naukowe mówiące o tym, że na skutek transportu żywych zwierząt na dalekie odległości, tj. stresu, odniesionych obrażeń, głodu i odwodnienia, jakich doznają zwierzęta podczas długich godzin transportu, pogarsza się jakość mięsa i produktów mięsnych. Powszechność takiego przewozu zwierząt może przyczyniać się do rozprzestrzeniania się chorób. Stoimy na stanowisku, że ze względu na stres i cierpienie, jakie nierozerwalnie wiążą się z transportem zwierząt rzeźnych, wszystkie zwierzęta rzeźne należy poddawać ubojowi jak najbliżej miejsca ich chowu.”

DOBROSTAN ZWIERZĄT I KRYTERIA JEGO OCENY
Katedra Higieny Zwierząt i Środowiska Hodowlanego; Akademia Rolnicza we Wrocławiu, ul. Dicksteina 3, 51-617 Wrocław

W ostatnich latach pojawiło się w polskiej terminologii hodowlanej pojęcie ‘dobrostan’ będące odpowiednikiem angielskiego określenia ‘welfare’. Termin ten odzwierciedla światowe trendy w kształtowaniu warunków życia zwierząt gospodarskich, domowych i laboratoryjnych, a także odnosi się do norm postępowania w stosunku do zwierząt dzikich, bytujących w otoczeniu człowieka (ogrody zoologiczne, ekosystemy zurbanizowane). 
Problem dobrostanu zwierząt gospodarskich jest tym bardziej aktualny, iż dotyczy zmian w technologiach produkcji, do jakich już są, lub wkrótce będą zobowiązani hodowcy krajów Unii Europejskiej w związku z wejściem w życie aktów prawnych wydanych przez odpowiednie instytucje UE i RE (the Council of the European Communities, the Council of Europe’s Standing Committee for Farm Animal Welfare), jak również lokalne organy ustawodawcze wielu krajów europejskich (37). Główne założenia dobrostanu, zawarte w dokumencie ‘Codes for the Welfare of Livestock’ (Kodeks Dobrostanu Zwierząt Gospodarskich), opracowanym przez angielskich specjalistów z Rady Dobrostanu Zwierząt (the Farm Animals Welfare Council), można sprowadzić do 5 punktów (tabela 1).

Tabela1. Warunki niezbędne do zabezpieczenia dobrostanu zwierząt gospodarskich (wg 32)

Wymogi dobrostanu                                                                Warunki niezbędne do spełnienia wymogów dobrostanu

* WOLNE OD GŁODU I PRAGNIENIA              przez zapewnienie świeżej wody i paszy pokrywającej potrzeby w zakresie wzrostu, zdrowotności

                                                                i żywotności

* ZDOLNE DO WYRAŻANIA NORMALNEGO   przez zapewnienie odpowiedniej przestrzeni życiowej i składu socjalnego w grupie

BEHAWIORU       

Jak widać z tabeli 1, określone w Kodeksie wymogi dobrostanu stanowią w swojej istocie zbiór najbardziej podstawowych zasad odnośnie postępowania ze zwierzętami. Zasady te w cywilizowanych społeczeństwach nie powinny podlegać dyskusji, a jeżeli już zachodzi taka potrzeba, powinien to być temat co najmniej wstydliwy. Konieczność ochrony zwierząt gospodarskich przed głodem, bólem i strachem - i to na poziomie ustawodawczym - ujawnia, jak odległe są współczesne metody chowu od metod uwzględniających poszanowanie każdej formy życia, i jak pilna jest w związku z tym potrzeba jakościowych przemian w organizacji środowiska hodowlanego.
Metody produkcji z zachowaniem reguł dobrostanu tym się różnią od obecnie stosowanych, iż silnie eksponują ‘samopoczucie’ zwierząt w ich środowisku będące wyrazem tolerancji stosowanych rozwiązań technologicznych. Celem wielorakich działań badawczych i praktycznych podejmowanych w ramach ‘welfare’ jest wypracowanie alternatywnych systemów chowu, w których maksymalizacja zysku z tytułu produkcji jest wynikiem spełnienia potrzeb biologicznych zwierząt, a nie bezwzględnej ich eksploatacji.

Definicje pojęcia ‘dobrostan’

Dyskusja nad dobrostanem zwierząt trwa na forum międzynarodowym już blisko 30 lat angażując specjalistów z takich dziedzin, jak etologia, fizjologia, hodowla, weterynaria, ekonomika produkcji zwierzęcej, a także etyka i prawo. Fox (20) stwierdza, że problem dobrostanu zwierząt wymaga podejścia holistycznego.
Pojęcie ‘dobrostan’ nie jest łatwe do zdefiniowania. Termin ten wyrasta z takich jakości biologicznych jak stres, tolerancja, adaptacja, kondycja i homeostaza. Już to samo wskazuje, że ‘stan dobra’ dotyczy organizmu jako całości i ogarnia wszystkie jego funkcje, od reakcji psychicznych (emocje, odczucia) do zjawisk zachodzących na poziomie komórkowym. Interakcje między różnymi poziomami dobrostanu a równowagą biologiczną ustroju dotyczą całego okresu życia (począwszy od ontogenezy) i podlegają modyfikacjom wynikającym ze zmiennych środowiska zewnętrznego i wewnętrznego (6,7,41).
Znaczenie pojęcia dobrostan przybliżają interpretacje proponowane przez niektórych autorów. Hughes (33) określa dobrostan jako stan zdrowia fizycznego i psychicznego osiągany w warunkach pełnej harmonii ustroju w jego środowisku. Według Sainsbury (41), ‘welfare’ stanowi zespół warunków pokrywających potrzeby biologiczne i behawioralne organizmu, co umożliwia objawianie pełni jego możliwości genetycznych. Broom (8) stwierdza, że dobrostan jest takim stanem ustroju, w którym zwierzę potrafi ‘dawać sobie radę’ lub ‘uporać się’ (coping) z okolicznościami występującymi w otoczeniu. Zdolność ‘coping’ związana jest z funkcjami struktur korowych mózgu, które synchronizują informacje pochodzące ze środowiska zewnętrznego z aktywnością metaboliczną ustroju. Zachwianie dobrostanu następuje wówczas, gdy ustrój nie jest w stanie prawidłowo ocenić sytuacji, a następnie aktywnie przeciwdziałać niekorzystnym zmianom w otoczeniu, lub gdy zmiany są dla zwierzęcia nieprzewidywalne. Stąd też wynika, iż ‘dobrostan’ znaczy więcej niż komfort fizyczny lub biologiczny, gdyż dodatkowo uwzględnia równowagę emocjonalną zależną od możliwości wypełniania gatunkowych i osobniczych norm behawioralnych.

Metody oceny dobrostanu zwierząt

Złożoność pojęcia dobrostan stwarza problem ustalenia obiektywnych kryteriów jego oceny. Stauffacher (42) podaje, że metody oceny stanu dobra zwierząt powinny opierać się o kryteria obiektywne (diagnostyka kliniczna, laboratoryjna, analizy statystyczne, badania etologiczne) oraz kryteria subiektywne (prowadzone na bieżąco obserwacje zachowania zwierząt, indywidualne odczucie stanu środowiska). Gonyou (26) zwraca uwagę, iż wiodąca w badaniach dobrostanu zwierząt gospodarskich jest stosowana etologia, ukierunkowana nie tylko na ekonomicznie wymierne reakcje pokarmowe i reprodukcyjne zwierząt, ale również na ich reakcje psychiczne jak emocje, motywacje i zdolności pojęciowe. W kształtowaniu dobrostanu niezbędne jest uwzględnienie szerokiego tła środowiskowego, co - łącznie ze znajomością wzorców behawioralnych - daje podstawę do tworzenia alternatywnych systemów chowu. Odendaal (40) wyróżnia etologię weterynaryjną jako odrębny dział nauk medycznych. Autor ten twierdzi, że parametry etologiczne są w ocenie dobrostanu zwierząt najbardziej adekwatne, a nadto służą do dokonywania właściwych korekt w środowisku. Odniesienie człowieka do zwierząt kształtowane na gruncie etologii pozwala uniknąć takich skrajności jak relacja przedmio-towa (mechanistyczna) lub nadmiernie emocjonalna, obciążona błędem antropomorfizacji.
W piśmiennictwie dominuje obecnie podział wskaźników dobrostanu na fizjologiczne, behawioralne, zdrowotne i produkcyjne, a metody badawcze przyjęte w tych dziedzinach są przyjęte jako miarodajne w szacowaniu ‘welfare’ (4,6,9,35,39,44). Trzeba nadmienić, że podział ten jest umowny, i przyjęty głównie z uwagi na możliwości warsztatowe i interpretacyjne: W rzeczywistości parametry fizjologiczne i behawioralne opisują ten sam stan ustroju, a wykładnią stanu dobra organizmu jest poziom produkcji i zdrowie. Do wskaźników dobrostanu należą też tzw. wskaźniki uzupełniające, którymi mogą być np. parametry techniczno-technologiczne budynku inwentarskiego, jak wartości ciepłochronne przegród konstrukcyjnych, rodzaj materiałów użytych do konstrukcji urządzeń, sprawność systemów wentylacyjnych i ogrzewczych, sposób ograniczania swobody zwierząt i in. W ten sposób do kształtowania dobrostanu włączone są służby inżynieryjno-budowlane, których roli i znaczenia nie sposób przecenić. Urazogenność i awaryjność urządzeń, stosowanie materiałów nieobojętnych dla zdrowia lub nawet toksycznych, jak również wadliwe rozwiązania funkcjonalne stanowią poważne zagrożenie dobrostanu.
W szacowaniu dobrostanu ważne jest kryterium etyczne, związane ze zmianą punktu odniesienia do zwierząt, które z przedmiotu produkcji stają się podmiotem zdolnym do odczuwania cierpienia. Broom (10), biorąc pod uwagę wszystkie wymienione wyżej kryteria proponuje klasyfikację dobrostanu w kilkustopniowej skali, od dobrostanu złego (poor welfare) do bardzo dobrego (very good welfare). Empel (18) odnosząc się do tej nomenklatury słusznie zauważa, że w języku polskim określenia ‘dobry dobrostan’, ‘zły dobrostan’ itd. są wysoce niezręczne i należy je zastąpić pojęciami: wysoki, obniżony i niski poziom dobrostanu. Tabela 2 przedstawia wybrane wskaźniki dwóch przeciwstawnych stanów dobra, a to wysokiego i niskiego poziomu dobrostanu.

Tabela 2. Wskaźniki poziomu dobrostanu (wg 10)

Niski poziom dobrostanu                                                                                               Wysoki poziom dobrostanu

* obniżony poziom zdolności adaptacyjnych względem sytuacji stresowych            * przejawianie różnorodnych form normalnego zachowania
* ograniczenia w przejawianiu naturalnych reakcji behawioralnych                        * utrzymanie w normie wskaźników fizjologicznych
* patologie behawioralne (stereotypie)                                                               * utrzymanie w normie wzorców behawioralnych
* autonarkotyzm
* obniżona zdolność wzrostu i rozrodu
* uszkodzenia ciała (urazogenność środowiska)
* immunosupresja
* choroby

Fizjologiczne aspekty oceny dobrostanu

Z definicji dobrostanu wynika, że stan ten jest przeciwstawny stresowi. Rozwój reakcji stresowych - będących następstwem oddziaływania czynników środowiska na organizm w skali przekraczającej możliwość kontroli funkcjonowania systemów fizjologicznych (10), lub w wyniku ograniczonej zdolności sterowania tymi systemami w odpowiedzi na zmieniające się warunki zewnętrzne i wewnętrzne (4) - w sposób jednoznaczny kojarzy się z obniżonym lub niskim poziomem dobrostanu. 
Okazuje się, że wyznaczenie wyraźnej granicy między stresem i dobrostanem nie jest tak łatwe, jak wynikałoby to z samych tylko definicji (4,10). Symptomy stresu ostrego (stwierdzane na podstawie stężenia kostykosterydów) nie muszą świadczyć o obniżonym dobrostanie, a raczej stanowią u zwierząt prawidłową reakcję adaptacyjną. W tych też przypadkach dobrostan może być szacowany jako zły a jednak takim nie jest - gdyż osobnik potrafi poprzez mechanizm ‘copingu’ utrzymać równowagę systemów biologicznych. Przy obciążeniach o małej intensywności poziom dobrostanu może być szacowany jako wysoki, i dopiero zmiany w stężeniu substratów gospodarki energetycznej i białkowej, immuno-supresja oraz pogorszenie parametrów potencjału biotycznego ujawniają rzeczywisty koszt ponoszony przez zwierzęta na skutek bytowania w warunkach nieadekwatnych do ich potrzeb.
Barnet i Hemsworth (4) dobrze ilustrują trudność w prawidłowym oszacowaniu dobrostanu. Autorzy ci na przykładzie reakcji zwierząt na obecność człowieka, i na inne czynniki będące źródłem stresu emocjonalnego podają, że zmiany w stężeniu kortyko-sterydów mogą wahać się w zakresie od -4 do + 64%, przy czym działanie niszczące struktury komórkowe następuje dopiero po przekroczeniu stężeń tych hormonów w porównaniu do normy o 40%. 
Ograniczone reakcje hormonalne w odpowiedzi na obciążenia emocjonalne nie stanowią dowodu, iż spełnione są kryteria dobrostanu. Odbiór negatywnych bodźców ze środowiska może mieć miejsce, jednak wyrzut hormonów do krążącej krwi jest hamowany. Stanowi to pewnego rodzaju mechanizm osłonowy, chroniący błony komórkowe przed destabilizacją; w przeciwnym razie, każdorazowe, mocne lub przedłużone pobudzenie stanowiłoby dla ustroju realne zagrożenie. Nadto, zdolność uczenia się i rozwój umiejętności unikania sytuacji nieprzyjaznych wpływa na modyfikacje reakcji behawioralnych i fizjologicznych zwierząt. Cytowani autorzy nie odpowiadają w sposób jednoznaczny na pytanie, czy procentowe odchylenie w stężeniu hormonów kortyko-tropowych wykazane w stanach stresowych jako krytyczne dla trwałości struktur komórkowych, może jednocześnie stanowić wartość progową dobrostanu, a zatem wyznaczać poziom ryzyka zdrowotnego i produkcyjnego.

Behawioralne aspekty oceny dobrostanu

Przedstawiona w tabeli 1 propozycja oceny dobrostanu zawiera mocno rozbudowane kryteria behawioralne. Również inni autorzy (2,3,12,15,19,30,44,45) nadają tym kryteriom szczególne znaczenie, podkreślając, że zachowanie zwierząt stanowi najbardziej miarodajne źródło informacji o stopniu tolerancji warunków bytowych. Ilościowa i jakościowa ocena odchyleń reakcji behawioralnych od normy stanowi ważne wskazanie co do konieczności modyfikacji systemu technologicznego. Im więcej osobników przejawia zaawansowane stany patoetologiczne, tym pilniejsze jest dokonanie określonych zmian w środowisku zwierząt.
U zwierząt wyższych reakcje behawioralne przebiegają z włączeniem sfery psychicznej i są wysoce skorelowane z funkcjami systemów fizjologicznych (10). Jeżeli obciążenia środowiskowe powodują odmienne zachowanie osobnika w porównaniu do gatunkowego wzorca, wówczas można przewidywać, że przyczyną są zmiany w aktywności chemicznej i elektrycznej mózgu oraz zaburzenia w neurotransmisji i neuro-modulacji. Zmiany czynnościowe ośrodków nerwowych rzutują na funkcje mózgu oraz autonomicznego układu nerwowego, co z kolei prowadzi do dewiacji behawioralnych, zmian patomorfologicznych w obrębie narządów, zmian metabolizmu, supresji immunologicznej i obniżenia zdolności rozrodczej. W ten sposób rozwija się spirala przyczynowo-skutkowa: niedostateczny dobrostan - anomalie behawioralne - pogorszony stan zdrowia  - obniżona produkcja, a w sytuacjach ekstremalnych - śmierć osobnika. 
McBride (38) wyróżnia u zwierząt dwa poziomy reakcji stanowiących wyraz adaptacji do warunków środowiska. Poziom pierwszy odnosi się do reakcji behawioralnych (predominantly behavioural response) i uwzględnia takie zachowania, jak np. unikanie zagrożenia na bazie nabytych doświadczeń (‘wycofywanie się’), czy też grupowanie (‘tulenie’), typowe w warunkach niskiej temperatury otoczenia. Towarzyszą temu krótkotrwałe (współwystępujące) reakcje fizjologiczne (wzrost częstotliwości oddechów i akcji serca, drżenie mięśni), które jednak nie muszą powodować  skutków w postaci obniżenia potencjału biotycznego. Jeżeli poziom pierwszy nie kompensuje obciążeń, wówczas reakcje zachodzą na poziomie drugim, gdzie dominująca jest odpowiedź fizjologiczna (predominantly physiological response), zachodząca z udziałem systemu neuro-endokrynalnego i autonomicznego systemu nerwowego, a odpowiedź behawioralna jest odpowiedzią współwystępującą. Koszt reakcji drugiego poziomu jest dla organizmu znacznie wyższy, co przejawia się w obniżeniu wskaźników wzrostu i płodności, a także pogorszeniu stanu zdrowia zwierząt.
Klasyfikacja reakcji adaptacyjnych zaproponowana przez cytowanego wyżej autora (38) nie uwzględnia innej możliwości, jaką jest złożona odpowiedź behawioralno-fizjologiczna przejawiana w postaci stereotypii i autonarkotyzmu. Oba zjawiska, będące świadectwem dramatycznego przeżywania obciążeń mogą występować w zarówno w sytuacjach skrajnych, jak również być wynikiem interakcji o trudno uchwytnej etiologii.
Stereotypie są to zachowania odbiegające od przyjętego dla gatunku wzorca (4,12,37,45). Występują one w różnej formie i nasileniu, stąd też określane są jako stereotypie stałe lub nawracające. W postaci zaawansowanej stereotypie nabierają cech zachowań bez-sensownych (np. chodzenie w kółko), działań przeorientowanych (redirection activity), ukierunkowanych na obiekty nie będące w normalnych warunkach przedmiotem zainteresowania (np. obsysanie uszu u cieląt), lub też działań autodestrukcyjnych (wygryzanie sierści przez psy). Autonarkotyzm jest rodzajem uzależnienia od uwalnianej przez mózg beta-endorfiny. Rozwija się u zwierząt w warunkach braku stymulacji środowiskowej, ograniczenia wolności lub też towarzyszy nadreaktywności manifestowanej w sytuacjach chronicznych lub powtarzających się napięć. (4,10,45). 

Częstotliwość występowania stereotypii jest wysoce skorelowana ze stopniem industrializacji środowiska. Cronin (12) stwierdza, że w intensywnych systemach chowu stereotypie są zjawiskiem nagminnym, obejmującym od 20 do 100% stawki zwierząt, a czas spędzany na ich przejawianiu wynosi od 7 do 75% okresu obserwacji. Źródłem rozlicznych stereotypii może być nieprawidłowy poziom żywienia, skład dawki lub wadliwie rozwiązana funkcja zadawania paszy (4). U loch wiązanych zaobserwowano stereotypie oralne, które jednak zanikały po zaopatrzeniu kojców w ściółkę, co wskazuje że mogą być one niezależne od czynnika żywieniowego i stanowić przejaw braku w środowisku innych elementów niezbędnych do wypełnienia potrzeb behawioralnych (22). Inne prace nawiązują do skutków wczesnego odsadzania, stosowania uwięzi, przegęszczenia, nudy, frustracji, strachu i innych czynników trudnych do sprecyzowania (2,34,41,45).

Tabela 3. Stereotypie a obciążenia produkcji (wg 19)

Poziomy reakcji behawioralnych o znamionach stereotypii

* Zaawansowane patoetologie prowadzące do uszkodzeń ciała, poważnie obciążające produkcję (kanibalizm, obgryzanie, ogonów, uszu,

   wygryzanie boków, strefy genitalnej)
* Nikłe patoetologie, o mniejszym wymiarze ekonomicznym (pozorowanie żucia, potrząsanie uwięzią, chodzenie w kółko)
* Odchylenia od naturalnych wzorców nie obciążające produkcji, które są uchwytne tylko przy wnikliwych, systematycznych obserwacjach

Stereotypie i autonarkotyzm są to zjawiska ściśle ze sobą związane, o nie wyjaśnionej do końca etiologii. Fraser (21) określa anomalie behawioralne jako zespoły zachowań wynikające z niemożności adaptacji, tak wiec - zgodnie z tą definicją - są one wyrazem niezdolności ‘copingu’ (utrzymania homeostazy). Istnieje jednak zasadniczo odmienna, mocno ugruntowana hipoteza wskazująca, iż stereotypie i autonarkotyzm stanowią mechanizm adaptacyjny chroniący przed powstawaniem schorzeń psychosomatycznych (4,46). U zwierząt przejawiających anomalie behawioralne stwierdza się aktywizację opioidów w mózgu, łagodzących stan napięcia w układzie neuro-endokrymalnym. Istnienie tego mechanizmu nie stanowi jednak podstawy do utrzymywania zwierząt w warunkach, w których muszą one demonstrować tak radykalne reakcje adaptacyjne, tam bardziej, iż stanowią one czynnik obciążający produkcje (tabela 3).

Zdrowotne kryteria oceny dobrostanu

Zdrowie oznacza brak specyficznych reakcji systemów fizjologicznych na obecność czynnika patogennego lub innych czynników uszkadzających, całkowicie mieści się w pojęciu dobrostanu, stanowi jedno z jego kryteriów, i podlega podobnej jak dobrostan skali oceny, tj. od zdrowia bardzo dobrego do bardzo złego (10). Zły stan zdrowia zawsze oznacza niedostateczny dobrostan, natomiast dobremu zdrowiu może towarzyszyć obniżony poziom dobrostanu, co - jak należy się spodziewać - wcześniej lub później spowoduje pogorszenie stanu zdrowia. 

Konsekwencje pogorszonego dobrostanu występują zarówno na poziomie osobniczym jak i populacyjnym. Poziom osobniczy dotyczy pojedynczych sztuk w stadzie lub mało liczebnych grup, bez skutków o charakterze masowym. Gonyou (24) skupia uwagę na okaleczeniach zwierząt w wyniku ‘agresji’ fizycznych czynników środowiska lub kontaktu z innymi osobnikami. Aby uniknąć urazów zwierzęta uciekają się do zmian wzorców zachowania, co pociąga za sobą zmiany w reakcjach fizjologicznych. Stehpan (43) stwierdza, że pryncypia weterynaryjne w systemach ‘welfare’ dotyczą ochrony zwierząt przed bólem i urazami ciała. W tych przypadkach postępowanie wynikać powinno z obserwacji etologicznych, pozwalających dostrzec, a następnie skorygować technologiczne źródła nieadekwatnych zachowań. 
Poważnym następstwem pogorszonego dobrostanu na poziomie populacji jest immunosupresja, stanowiąca zagrożenie występowania schorzeń infekcyjnych o cechach epizoocji (4,25). Garbuliński (23) prezentując możliwości farmakologicznej osłony odporności przed agresją środowiska stwierdza, że skuteczność leków immuno-modulujących i stymulujących zależy od warunków życia zwierząt. W warunkach dobrych (wysoki poziom dobrostanu), podawanie tych preparatów jest niecelowe z uwagi na brak przyczyn wywołujących zaburzenia immunohomeostazy i wysoki w związku z tym poziom odporności osobników. Również mało skuteczne jest działanie tych leków w środowisku skrajnie złym (niski poziom dobrostanu), gdyż słaba kondycja zwierząt uniemożliwia właściwe reagowanie na leki. Najlepszy efekt osłonowy uzyskuje się w warunkach pogorszonych, gdzie profilaktyczne dawki tych specyfików działają bodźcowo na elementy układu immunologicznego, a nadto wywołują efekt ogólnoustrojowy, m.in. poprzez wpływ na mechanizm hormonalnej regulacji homeostazy. Widać stąd, że usunięcie ze środowiska czynników agresji (poprawa dobrostanu) eliminuje konieczność podejmowania interwencji immunoosłonowej i znacznie obniża ryzyko produkcyjne. 
Przykładem ilustrującym relacje między niskim poziomem dobrostanu i pogorszonym stanem zdrowia zwierząt jest nasilenie schorzeń w warunkach ferm przemysłowych. Jak wiadomo, technologie te indukują obciążenia na tle polietiologicznym (stres masowego chowu), wynikające z nakładania się czynników fizycznych, fizjologicznych i psychicznych o natężeniu pozaoptymalnym lub ekstremalnym. Takie warunki tworzy przegęszczenie obsady, stosowanie uwięzi, utrzymanie bezokienne, bez-ściołowe i bezwybiegowe, ciągłe manipulacje na osobnikach i grupach (odłączanie, ważenie, przepędzanie, przemieszczanie, wyłapywanie, tatuowanie, nacinanie uszu, obcinanie kiełków i ogonków, szczepienia, kastracja), praca urządzeń mechanicznych, czy też niewłaściwy stosunek człowieka do zwierząt.
Wyrazem rozkojarzenia procesów endogennych u zwierząt w tych warunkach jest wysoka frekwencja schorzeń zwanych technopatiami, z rzadka tylko występujących poza tymi systemami (schorzenia lokomocyjne, kardiologiczne, metaboliczne), a także schorzeń infekcyjnych (mykoplazmowe zapalenie płuc, biegunki typu coli, MMA). W przemysłowych fermach chowu świń stres masowego chowu z jego implikacjami zdrowotnymi jest do tego stopnia wpisany w rzeczywistość, że straty z nim związane są często wcześniej przewidywane i wkalkulowane w rachunek ekonomiczny (36) Według Bernera (5) skuteczność zapobiegania tym schorzeniom zależy od właściwie prowadzonego monito-ringu zdrowotności stada, działań profilaktycznych wynikających z uzyskanych danych monitoringowych, oraz stałej kontroli technicznej urządzeń. Duże znaczenie ma ukierunko-wana na dobrostan opieka nad zwierzętami, aczkolwiek wymagająca dodatkowych nakładów pracy, jednak w ostatecznym rachunku - przynajmniej w Niemczech - wysoce opłacalna. 
Komentując zdrowotne aspekty dobrostanu można zacytować zdanie Broom’a (8), który stwierdza, że obecnie świat oczekuje udziału weterynarii w praktyce hodowlanej nie tylko w dziedzinie patologii, ale również na innych polach, jak diagnostyka środowiska, a następnie weryfikacja systemów utrzymania pod kątem wypełnienia behawioralnych i fizjologicznych potrzeb zwierząt. Algers (1) widzi konieczność głębszego poznania udziału genetyki w wypełnianiu wzorców behawioralnych, szczególnie w zakresie zdolności rozrodczej, jak również znajomości uwarunkowań uzdalniających do funkcjonalnej tolerancji (‘coping’) środowiska oferowanego zwierzętom przez człowieka. Tak więc widać, że w systemach alternatywnych istnieje w odniesieniu do służb weterynaryjnych tendencja do przesunięcia punktu ciężkości z działalności stricte leczniczej na działalność prewencyjno-profilaktyczą, opartą o szeroką znajomość interakcji organizm-środowisko-zdrowie-produkcja-wartość biologiczna produktu. To z kolei wymaga pogłębiania wiedzy w przedmiotach ujętych w problematykę dobrostanu (zoopsychologia, nauki o środowisku, ekonomika dobrostanu, biotechnologia, psychologia pracy). Takie też kursy na różnych poziomach kształcenia są obligatoryjne w większości krajów UE.

Etyczne aspekty dobrostanu

W dyskusji nad dobrostanem zwierząt mocnemu uwypukleniu ulega aspekt etyczny, co związane jest ze wzrastającą wrażliwością społeczeństw na ból i cierpienie, jakich doświadczają zwierzęta poddawane eksperymentom medycznym, w niewoli lub też w warunkach ograniczeń produkcyjnych. Nieprzekraczalną granicą dobrostanu jest taki stopień obciążeń, do których zwierzęta mogą adaptować się bez cierpienia (10). 
Broom i Johnson (9) ugruntowali w piśmiennictwie pojęcie odczuć zwierząt (feelings). W warunkach niedostatecznego dobrostanu odczucia zwierząt są zawsze złe (bad feelings) i mogą ulegać spotęgowaniu aż do cierpienia (suffering). Odczucia mogą być mierzalne metodami przyjętymi w diagnostyce medycznej (rejestracja potencjałów mózgowych, szybkość przepływu krwi, akcja serca, stopień rozwarcia źrenic), a także na podstawie obserwacji zachowania zwierząt (apatia, brak apetytu, zaniechanie zabiegów higienicznych, nadpobudliwość, agresja), a także  częstości schorzeń, oraz potencjału biotycznego (rozrodczość, dynamika wzrostu, przeżywalność). Cierpienie zwierząt wyrasta przynajmniej z trzech źródeł, z których każde może być przyczyną równie intensywnego przeżywania (17). 
Źródłem cierpienia somatycznego są ból, głód, pragnienie, zimno, gorąco i inne obciążenia wywołujące reakcje z odbiorem bodźców za pomocą wrażeń zmysłowych, wchodzących w zakres pojęć fizjologicznych. Inne źródło odnosi się do sfery emocjonalnej, której obecnie nadaje się szczególne znaczenie. Gradacja stanów lękowych, od zaniepokojenia po paniczny strach, wynika z sytuacji nieprzyjaznych lub niebezpiecznych, a także zdarzeń dla zwierzęcia nieprzewidywalnych, których osobnik (osobniki) nie może lub nie potrafi uniknąć. Narastanie panicznego strachu można obserwować w grupach aktualnie nie niepokojonych świń, wyłącznie na skutek odbioru informacji o bólu i zagrożeniu jakich doświadczają inne zwierzęta, np. podczas kastracji i uboju. Przyczyną strachu może być przemieszczenie zwierzęcia do nieznanego mu miejsca lub obcej grupy, izolacja, agresja zwierząt dominujących oraz urazogenne urządzenia. 
Trzecim, jak dotąd rzadko uwzględnianym, a obecnie coraz częściej sygnalizowanym źródłem cierpienia zwierząt hodowlanych jest niemożność przejawiania, a następnie zaspokajania silnych, wrodzonych, gatunkowo swoistych popędów i instynktów (17). Tego typu ograniczenia są typowe dla ferm przemysłowych, projektowanych z pominięciem najbardziej podstawowych potrzeb behawioralnych zwierząt. Ograniczenia w przejawianiu instynktów wyzwalają u zwierząt stany silnej frustracji, prowadzące do poważnych zaburzeń somatycznych i stereotypii, aż do samookaleczeń i kanibalizmu. Systemy alternatywne, poprzez wprowadzanie do otoczenia zwierząt elementów przynajmniej po części zaspokajających te potrzeby (ściółka, przestrzeń życiowa, zwiększony udział włókna w paszy), ewoluują w kierunku środowiska ekstensywnego (semi-natural habitat), co nie oznacza środowiska prymitywnego.

Dobrostan a interakcje ‘człowiek-zwierzę’

W piśmiennictwie polskim niewiele jest pozycji poświęconych reakcji zwierząt hodowlanych na obecność człowieka, szczególnie gatunków użytkowanych w kierunku mięsnym. Okazuje się, że sposób postępowania obsługi wobec zwierząt może mieć tak znaczący wpływ na wskaźniki wzrostu i reprodukcji, jak inne czynniki produkcyjne (pasza, mikroklimat). Z badań prowadzonych w australijskich fermach trzody chlewnej (27,28,30) wynika, że w sektorze rozrodu interakcja człowiek-zwierzę ma poważniejsze implikacje niż w innych sektorach produkcyjnych. Wskazuje to na uwrażliwienie zwierząt na obecność człowieka, częstszą i bardziej interwencyjną w porodówkach niż w halach tuczu. Szacuje się, że lęk wynikający z interakcji człowiek-zwierzę determinuje wskaźniki reprodukcyjne loch w 20%.
Wielu autorów (9,13,29,46) uważa, że zwierzęta utrzymywane w systemach wielkostadnych doświadczają w kontaktach z obsługującymi je ludźmi chronicznego lęku, na który okresowo nakłada się lęk ostry. Lęk u zwierząt występuje nie tylko w odpowiedzi na zachowania drastyczne (bicie, kopanie), czy też działania z konieczności silnie obciążające (bolesne zabiegi), ale również w sytuacjach, które z punktu widzenia człowieka nie powinny powodować ujemnych reakcji. Osoby zajmujące się obsługą nie muszą przejawiać drastycznych zachowań aby wywoływać stany lęku u zwierząt. Podobnie silny strach budzą osoby nie przejawiające agresji, a tylko postępujące rutynowo lub ‘średnio nieprzyjaźnie’. Nawet nie ujawniana przez człowieka niechęć, często nie uświadomiona, jest przez zwierzęta odczuwana i wywołuje bardzo wysoki poziom lęku, zwłaszcza jeżeli zwierzę kojarzy osobę z uprzednio doznanym przykrym doświadczeniem. Samo pojawianie się obsługi w bliskości kojców czy stanowisk może wzniecać niepokój i powodować próby unikania, ucieczki lub chowania się, które jako nieskuteczne, wywołują reakcje o znamionach stereotypii. Empel (17) podaje, że człowiek może być przyczyną panicznego strachu zwierząt, szczególnie jeżeli nabyły one już negatywnych doświadczeń. Co więcej, lęk w stosunku do jednej osoby, na zasadzie generalizacji doznanych przeżyć, przenoszony jest na innych ludzi i pozostaje na stałe wpisany w świadomość zwierzęcia (29).
Trudno jest zidentyfikować czynniki lęku przed człowiekiem oraz określić zdolność tolerancji stanów lękowych, łatwiej jest natomiast ustalić mechanizm, przez który lęk wpływa na procesy życiowe zwierząt. W testach przeprowadzonych na świniach (29), gdzie określano natężenie lęku w odpowiedzi na zróżnicowane zachowania człowieka (tabela 4), a to przyjazne (klepanie, przywoływanie, głaskanie), nieprzyjazne (szturchanie, przepędzanie) i szokujące (stymulacja stanów lękowych z użyciem elektrycznego tresera), na zachowania przyjazne zwierzęta reagowały krótkim czasem interakcji, niskim stężeniem hormonów stresowych i istotnie wyższym poziomem produkcji. Nasilonym stanom lękowym odpowiadał odpowiednio dłuższy czas interakcji, wyższy poziom hormonów stresowych oraz obniżony potencjał biotyczny, szczególnie w zakresie parametrów reprodukcyjnych. Co więcej, u zwierząt niepokojonych podwyższony poziom kortykosterydów występował nie tylko w czasie niepokojenia, ale również w okresach braku negatywnych bodźców, co wskazuje na chroniczną postać stresu. Inne czynniki produkcyjno-technologiczne, jak wielkość i skład socjalny grupy oraz przestrzeń życiowa, mogą stan lęku nasilać lub osłabiać. 
Ponieważ interakcje człowiek - zwierzę mają daleko idące konsekwencje produkcyjne, nie jest to obojętne, jakiego typu cechy osobowości prezentują osoby zatrudnione bezpośrednio przy obsłudze zwierząt. Algers (1) stwierdza, że w istocie, to w rękach farmera - poprzez sposób sprawowania opieki - spoczywa dobrostan zwierząt. Według Hemwortha (29), osoby zatrudnione przy obsłudze zwierząt powinny przejawiać w stosunku do nich wypływającą z przekonania życzliwość, która pozwala zwierzętom zaakceptować człowieka jako ‘element’ ich siedliska. Jest to podstawowy warunek minimalizacji lęku przed człowiekiem, a przez to kształtowania produkcyjności  stada.
Tabela 4. Wpływ intensywności lęku u świń na wyniki produkcyjne (wg 29)

Parametry                                                                                                     Stosunek do zwierząt

                                                                                                     Przyjazny                                         Nieprzyjazny

Czas interakcji zwierzę eksperymentator (sek)                                       10                                                     160
Przyrost dzienny w wieku 7-13 tyg. (g)                                                 455                                                    404
Stężenie kortykosterydów (ng/ml)                                                        1.6                                                    2.5

Czas interakcji j.w. (sek)                                                                    119                                                    157
Przyrost dzienny w wieku 11-22 tyg. (g)                                              709                                                    669
Stężenie kortykosterydów (ng/ml)                                                       2.1                                                    3.1

Czas interakcji j.w. (sek)                                                                    48                                                     120
Wskaźnik zapłodnień u loszek (%)                                                       88                                                     33
Osiągnięcie dojrzałości płciowej (dni)                                                  161                                                   193
Stężenie kortykosterydów (ng/ml)                                                       1.7                                                   2.4

Ekonomiczne kryteria oceny dobrostanu

W kryteriach oceny dobrostanu nie może zabraknąć parametrów ekonomicznych, ujmujących zależności między dobrostanem a efektywnością produkcji (tabela 5). Ekonomika dobrostanu stanowi nową, dynamicznie rozwijającą się dziedzinę, która wykorzystuje procedury i modele matematyczne do gromadzenia i przetwarzania rozlicznych danych hodowlanych, weterynaryjnych, klimatycznych, ustawodawczych i rynkowych, a następnie do prognozowania, symulacji i optymalizacji procesów decyzyjnych (16). Otwiera ona zupełnie nowe możliwości, pozwalające na podstawie multianaliz (analizy na bazie informacji ze źródeł odległych tematycznie, przestrzennie i czasowo) przewidywać występowanie epizoocji w perspektywie lat, programować działania profilaktyczne, symulować skuteczność leczenia, uwzględniać zmiany potencjału genetycznego zwierząt, organizować bazę paszową, kierunkować produkcję pod kątem zmian demograficznych i socjalnych., a przede wszystkim wyznaczać dla tych wszystkich działań stopień ryzyka i bilans zysków (1).

Tabela 5. Podstawowe wyznaczniki w ekonomice dobrostanu (wg 16)

Etapy weryfikacji systemów chowu pod kątem dobrostanu

* Kwalifikacja strat zdrowotnych i produkcyjnych wynikających z pogorszonego dobrostanu
* Wybór strategii prowadzącej do minimalizacji strat
* Bilans nakładów finansowych na polepszenie dobrostanu
* Bilans zysków wynikających z polepszenia dobrostanu

Dobrą ilustracją implikacji ekonomicznych na tle obniżonego poziomu dobrostanu jest sektor rozrodu w fermach trzody chlewnej, gdzie - jak wynika z powszechnie dostępnych danych - 60-80% loch nie przeżywa do 3 oproszenia, przy optymalnej liczbie miotów uzyskanych od lochy w ciągu jej życia nie mniejszej niż 7. Eliminacji ulegają głównie pierwiastki, co oznacza, że do każdej wybrakowanej loszki dopłaca się kwotę wynikającą z kosztu jej odchowu oraz następną sumę pochodzącą z niewypełnienia przez nią programu hodowlanego. Wysoki udział pierwiastek w strukturze stada negatywnie rzutuje na liczebność miotów, przeżywalność i masę ciała odsadzanych prosiąt, co z kolei wpływa na przedłużenie czasu tuczu, zwiększone zużycie pasz i energii, a także zwiększa koszty robocizny. Tak więc problemy ‘na wejściu’ (zły stan zdrowia loszek w następstwie nieadekwatnych warunków w sektorze krycia i ciąży) mają swój wymierny efekt ‘na wyjściu’, którym straty  produkcyjne w skali cyklu lub roku finansowego. Z dalszych etapów analizy ekonomicznej wyniknie, jakiego rzędu nakłady poniesione na poprawę dobrostanu loszek zaowocują zyskiem finalnym.
Niektórzy europejscy hodowcy kwestionują założenia dobrostanu twierdząc, że istnieje konflikt między wymogami ‘welfare’, a dochodowością z tytułu produkcji. Algers (1) argumentuje, że eliminacja stereotypii i schorzeń o środowiskowej etiologii (MMA, syndrom zimno-głód, biegunki okresu ssania, bronchopneumonie, mykoplazmozy, kulawizny, obniżona rozrodczość) w ostatecznym rozrachunku bilansuje straty wynikające z rozgęszczenia obsady, instalacji nowych urządzeń itp. Obniżony stopień ekspozycji zwierząt na czynniki zakaźne i nie infekcyjne, i związany z tym spadek zachorowalności oraz wzrost przyrostów masy ciała, powodują możliwość częściowej lub całkowitej eliminacji promotorów wzrostu pochodzenia syntetycznego i antybiotyków paszowych, co - przy światowych cenach farmaceutyków - znacznie obniża koszty produkcji i zwiększa biologiczną wartość produktu. Nadto, fermy dobrostanu należą do obiektów o niskim współczynniku inwestycji (low investment systems), co wynika z udziału w tych systemach elementów ekstensywnego utrzymania (szłasowe, pastwiskowe, pastwiskowo-alkierzowe). Z danych szwedzkich wiadomo (1), że inwestycje w fermach dobrostanu dla trzody chlewnej wynoszą około 70% wartości tych inwestycji w fermach typowych.
Systemy alternatywne mogą sprzyjać zyskom nie tylko z uwagi na ilościowy wzrost produkcji uzyskany na drodze wykorzystania pełni potencjału biotycznego zwierząt, ale również z tytułu cen produktów wytworzonych w fermach dobrostanu. W krajach zachodnich ceny te są o około 30% wyższe, w porównaniu cen uzyskiwanych za produkty z ferm przemysłowych. Produkty z ferm dobrostanu (‘free food’), cechują się polepszonymi parametrami technologicznymi i trwałością, co pozwala ograniczać stosowanie środków konserwujących, a nadto posiadają walory dietetyczne i smakowe, zwiększające ich przydatność przetwórczą.

PIŚMIENNICTWO

1. Algers B. Proc. 15th IPVS Cong., Birmingham, England, 345, 1998.

2. Appleby M.C., Lawrence A.B.: Anim. Prod., 45, 103, 1987.

3. Baldwin B.A., Sthepens D.B: Physiol. Behav. 10, 267, 1973.

4. Barnett J.L., Hemsworth P.H.: Appl. Anim. Behav. Sci. 25, 177, 1990.

5. Berner H.: Tierarztl. Prax. 1, 67, 1986.

6. Blackshow J.K.: Aust. Vet. J. 11, 36, 1986.

7. Broom D.M.: Brit. Vet J. 142, 524, 1986.

8. Broom D.M. Vet. Rec. 17, 400, 1987.

9. Broom D.M., Johnson K.G.: Stress and animal welfare. Chapman and Hall, London 1993.

10. Broom D.M.: 9th Intern. Cong. On Anim. Hyg., Helsinki, Finland, 371, 1997.

11. Carpentier E.: Animals and ethics. London, Watkins, 1980.

12. Cronin G.M. The development of significance of abnormal streotyped behaviours in tethered sows. Ph.D. Thesis. Univ. Wageningen, The Nederlands 1985.

13. Cronin G.M., Wiepkema P.R., Van Ree J.M.: Experientia, 42, 198, 1986.

14. Danzer R., Mormede P.: J. Anim. Sci., 57, 6, 1983.

15. Dantzer R. Rev. Sci. Tech. 1, 277, 1994.

16. Dijkhuizen A.A.: 9th Intern. Cong. On Anim. Hyg., Helsinki, Finland, 337, 1997.

17. Empel W.: Życie wet. 6, 121, 1992.

18. Empel W.: Życie wet. 3, 65, 1996.

19. Ewbank E.: New Scientist 60, 172, 1973.

20. Fox W.M.: J. Anim. Sci., 2, 483, 1980.

21. Fraser A.F.: Abnormal behaviour in Animals..Philadelphia, Saunders, 1968.

22. Fraser D. Anim. Prod. 21, 59, 1975.

23. Garbuliński T.: Medycyna wet. 48, 2, 63, 1992.

24. Gonoyou H.W., Hemsworth P.H., Barnett J.L.: Appl. Anim. Behav. Sci. 16, 269, 1986.

25. Gonyou H.W.:J. Anim. Sci. 6, 1769, 1986.

26. Gonyou H.W.: J. Anim. Sci., 8, 2171, 1994.

27. Hemworth P.H., Brandt A., Willems P.J.: Livest. Prod. Sci., 8, 67, 1981.

28. Hemsworth P.H., Barnett J.L., Coleman G.J., Hansen C.:Appl. Anim. Behav. Sci., 23, 301, 1989.

29. Hemsworth P.H, Barnet J.L., Hansen C: Appl. Anim. Behav. Sci.,

30. Hemsworth P.H., Barnett J.L.: Appl. Anim. Behav. Sci. 30, 61, 1991

31. Hemsworth P.H., Coleman G.J., Barnett J.L.: Pig News Inf. 4, 563, 1991.

32. Hollands C.: Farm animal welfare .Prosp. Opening Adress: BVA Congress, Harrogate, Scotland, 1992.

33. Hughes B.O.: Vet. Res. 123, 33, 1988.

34. Jensen P.: Appl. Anim. Ethol. 6, 341, 1980.

35. Jezierski T., Kopowski J.: Przegl. hod. 8, 49, 1997.

36. Kołacz R.: Technopatie u trzody chlewnej. III Międz. Targi ‘Pro Animali’, Wrocław, 1996.

37. Kołacz R.: Dobrostan zwierząt a ustawodawstwo europejskie. Symp. Nauk. ‘Przyszłość hodowli a dobrostan zwierząt. Kraków 1998.

38. Mc Brigde G.: Behaviour in Relation to Reproduction. Management and Welfare of Farm Animals’. M. Wodzicka-Tomaszewska. T.N. Edey and J.J. Lynch (Editors). Reviews in rural Science IV, the University of New England, 1980. 39. Moberg G.P.: Biological response to stress (w): Animal Stress G.P. Moberg, APS, Bethesda, Maryland, 195, 1985.

40. Odendaal J.S. Rev. Sci. Tech., 1, 261, 1994.

41. Sainsbury D.W.B.: Pig News Inf. 4, 337, 1984.

42. Stauffacher M.: Schweiz Arch. Tierheilkd. 3, 115, 1992.

43. Stephan E.: Dtsch Tierarztl. Wochenschr. 6, 219, 1990.

44. Stephens D.B. :Pig News Info., 1, 25, 1989.

45. Wiepkema P.R.:Tijdschr. Diergeneeskd 16, 810, 1981.

46. Wipkema P.R, .Broom D.M., Duncan I.J., Van Putten G.: A raport of the Commission of the European Communities, 1988.

Roman Kołacz

Zasady dobrej praktyki higienicznej w fermach zwierząt a bezpieczeństwo żywności.  

Zasadą wiodącą produkcji bezpiecznej żywności w UE  jest to, iż  łańcuch żywnościowy „od gospodarstwa na stół” stanowi integralną i nierozerwalną całość zarówno w kwestiach prawnych, kontrolnych i informacyjnych. W prawie europejskim określono jasno rolę wszystkich uczestników łańcucha żywnościowego począwszy od producentów pasz, hodowców, przetwórców żywności, handlowców, a na kontrolerach skończywszy.
Fundamentalną  zasadą   systemu nadzoru i kontroli nad bezpieczeństwem żywności prowadzonym w systemie HACCP będzie według nowych regulacji rozciągnięcie tej kontroli na te ogniwa łańcucha żywnościowego, które dotyczą produkcji pierwotnej tj. na poziomie gospodarstwa. Ten odcinek kontroli w systemie HACCP nazywany często „pre-harvester food safety”, definiowany jest jako kompleks ciągłych przedsięwzięć na poziomie gospodarstwa, włączając w to produkcję polową materiałów paszowych, ich magazynowanie, wytwarzanie pasz i ich dystrybucję, bioasekurację ferm i dobrostan zwierząt, ochronę środowiska oraz transport zwierząt do rzeźni, dla zapobieżenia lub zminimalizowania zawartości zanieczyszczeń chemicznych, fizycznych i mikrobiologicznych w żywności przenoszonych drogą pokarmową przez zwierzęta lub produkty zwierzęce na człowieka ,  stwarzając ryzyko dla jego zdrowia
Bezpieczeństwa żywności na poziomie gospodarstwa nie można rozważać w izolacji. Zarządzanie bezpieczeństwem żywności powinno być częścią dobrych praktyk produkcyjnych (GMP) w skład których wchodzą zagadnienia bezpieczeństwa żywności, bezpieczeństwa zawodowego, dobrostanu zwierząt i ochrony środowiska jak przedstawiono to na poniższej ilustracji .

System HACCP wdrożony i powszechnie obowiązujący w zakładach przemysłu spożywczego  nie ma  jeszcze bezpośredniego przełożenia na system kontroli na poziomie gospodarstwa. W różnych krajach europejskich na tym pierwszym etapie łańcucha żywnościowego obowiązywały  do tej pory  różne systemy kontroli i zarządzania jakością w zakresie bezpieczeństwa żywności. I tak w wielu krajach UE , w sektorze świńskim już od kilku lat funkcjonuje system zintegrowanej kontroli łańcucha żywnościowego (Integrated Chain Control – ICC), który obejmuje różnych partnerów produkcji połączonych wzajemnie jak: farmerów, producentów i dostawców pasz, lekarzy weterynarii, przewoźników zwierząt i zakłady mięsne. Udział w tym systemie był dobrowolny. System ten opierał się na wdrożeniu systemów GMP- Dobrej Praktyki Produkcyjnej, GHP- Dobrej Praktyki Higienicznej i GVP- Dobrej Praktyki Weterynaryjnej oraz systemu zapewnienia jakości (QA). System ten jest kontrolowany już na poziomie farmy przez audytorów wewnętrznych  i zewnętrznych z inspekcji weterynaryjnej. 

Nowe regulacje prawne UE w zakresie bezpieczeństwa żywności pochodzenia zwierzęcego (Rozporządzenia Rady 852/2004 ,853/2004 i 854/2004) , które  obowiązują od  1.stycznia 2006 roku obejmują kompleksowe podejście do standardów higienicznych, przypisując obowiązek wdrażania zasad dobrej praktyki higienicznej ,dobrej praktyki produkcyjnej oraz systemu oceny i analizy ryzyka krytycznych punktów kontroli (HACCP) wszystkim operatorom zajmującym się produkcją żywności  począwszy  polowej produkcji rolnej, produkcji pasz, hodowli zwierząt ich transportu  poprzez rzeźnie ,magazyny i handel skończywszy.
Rozporządzenie UE 852/2004  określa cztery zasady:

            • główna odpowiedzialność za bezpieczeństwo żywności spoczywa na przedsiębiorstwie sektora spożywczego;
            • niezbędne jest zapewnienie bezpieczeństwa żywności w ramach całego łańcucha produkcji żywności, począwszy od produkcji

              pierwotnej;
            • ogólne zastosowanie procedur opartych na zasadach HACCP, wraz z zastosowaniem dobrej praktyki higieny,
            • wytyczne do dobrej praktyki są ważnym instrumentem mającym na celu pomoc przedsiębiorstwom sektora spożywczego

              na wszystkich szczeblach łańcucha produkcji żywności w zakresie zachowania zgodności z zasadami higieny żywności

              oraz ze stosowaniem zasad HACCP;
Omawiane Rozporządzenie UE 852/2004  w artykule 5 nakłada obowiązek na wszystkie
przedsiębiorstwa sektora spożywczego uczestniczące w jakimkolwiek etapie produkcji, przetwarzania i dystrybucji żywności za wyjątkiem produkcji pierwotnej, opracowania, i utrzymywania stałych procedur na podstawie zasad HACCP.W zakładach produkcji pierwotnej wprowadza się natomiast  zasady dobrych praktyk produkcyjnych i dobrej praktyki higienicznej .
Rozporządzenie UE 852/2004  w części A Załącznika I dotyczącym produkcji pierwotnej  formułuje :
          * Ogólne przepisy  dotyczące higieny dla produkcji pierwotnej i powiązanych z nią działań,
          *  Zalecenia do wytycznych dobrej praktyki higienicznej

Ogólne przepisy Higieny
1. Przedsiębiorstwa sektora spożywczego w tym gospodarstwa specjalizujące się w produkcji żywca wieprzowego muszą przestrzegać właściwych wspólnotowych i krajowych przepisów prawnych odnoszących się do kontroli zagrożeń w produkcji podstawowej i powiązanych działań, w tym:
        (a) środków kontroli zanieczyszczeń z powietrza, ziemi, wody, paszy, nawozów, weterynaryjnych produktów leczniczych, środków ochrony

             roślin oraz biocydów oraz składowania, przetwarzania i unieszkodiliwania odpadów;
        (b) kontroli zdrowia zwierząt i ich dobrostanu oraz zdrowia roślin, które mają wpływ na zdrowie ludzkie, w tym nadzór i kontrola czynników

             chorób odzwierzęcych.
2. Fermy  hodowlane, podejmują niezbędne  działania dla:
        * utrzymania budynków inwentarskich używanych w chowie świń i innych obiektów powiązanych z produkcją podstawową w tym obiektów

           używanych do składowania i przetwarzania pasz,  wyposażenia, magazynów i silosów paszowych, i pojazdów w czystości, a w miarę

           potrzeby, dezynfekowania ich we właściwy sposób;
         * zapewnienia czystości zwierząt przeznaczonych do uboju 
         * używania wody pitnej, lub czystej wody, w każdym przypadku gdy jest to niezbędne do zapobieżenia zanieczyszczeniu;
         * zapewnienia, że personel pracujący przy zwierzętach jest dobrego zdrowia i przechodzi szkolenie na temat ryzyka zdrowotnego;
         * zapobiegania rozsprzestrzenianiu sięchorób zakaźnych mogących przenieść się na ludzi za pośrednictwem żywności,

            w tym poprzez podejmowanie środków ostrożności przy wprowadzaniu nowych zwierząt do gospodarstwa i niezwłocznym zgłaszaniu 

            podejrzenia wybuchu epidemii właściwym organom;
         * uwzględniania wyników wszelkich analiz przeprowadzonych na próbkach pobranych od świń lub innych próbkach, które są istotne dla

            zdrowia ludzkiego; oraz
         * używania dodatków paszowych i weterynaryjnych produktów leczniczych, zgodnie z wymogami odnośnego ustawodawstwa.
3.   Gospodarstwa hodowlane specjalizujące się w produkcji żywca wieprzowego są zobowiązane do prowdzenia dokumentacji dotyczącej:
            * charakteru i pochodzenia paszy otrzymywanej przez zwierzęta;
            * weterynaryjnych produktów leczniczych lub innych preparatów weterynaryjnych podawanych zwierzętom, okresy ich podawania

              oraz zaprzestania podawania;
            * występowania chorób, które mogą zagrozić bezpieczeństwu produktów pochodzenia zwierzęcego;
            * wyników analiz przeprowadzonych na próbkach pobranych od zwierząt lub innych próbkach pobranych do celów

               diagnostycznych, istotnych ze względu na zdrowie ludzkie; oraz
            * wszelkich sprawozdań na temat przeprowadzanych kontroli zwierząt lub produktów pochodzenia zwierzęcego.
4.  Gospodarstwa specjalizujące się w produkcji roślinnej są zobowiązane do prowadzenia dokumentacji dotyczącej :
           * wszelkiego użycia środków ochrony roślin i biocydów;
           * wszelkiego występowania szkodników lub chorób, które mogą zagrozić bezpieczeństwu produktów pochodzenia roślinnego; oraz
           * wyników analiz przeprowadzonych na próbkach pobranych od roślin lub innych próbkach, istotnych ze względu na zdrowie ludzkie.

Dobra Praktyka Higieniczna (DPH)

Wytyczne dobrej praktyki higienicznej powinny zawierać właściwe informacje na temat zagrożeń, które mogą powstawać w produkcji podstawowej i działaniach powiązanych oraz działaniach mających na celu kontrolę zagrożeń.
Przykłady takich zagrożeń i działań mogą obejmować:
              • kontrolę zanieczyszczeń takich jak mykotoksyny, metale ciężkie i materiały radioaktywne;
              • wykorzystanie wody, zagospodarowanie odchodów  zwierzęcych i nawozów;
              • używanie środków ochrony roślin i biocydów oraz możliwość ich śledzenia;
              • używanie weterynaryjnych produktów leczniczych i dodatków paszowych oraz możliwość ich śledzenia;
              • przygotowanie, składowanie, stosowanie pasz i możliwość  ich śledzenia ;
              • usuwanie padłych zwierząt, odpadów i śmieci;
              • czystość zwierząt produkcyjnych i przeznaczonych na ubój;
              • prowadzenie dokumentacji.
              • bioasekurację ferm,
              • dobrostan zwierząt

Bioasekuracja ferm

Ogólnie ujmując zadaniem bioasekuracji ferm dla zwierząt jest podjecie takich przedsięwzięć, które mają na celu niedopuszczenie do wystąpienia na fermie specyficznych czynników infekcyjnych, a w przypadku ich zaistnienia mają doprowadzić do całkowitej ich eliminacji. Zabiegi te zależą od typu gospodarstwa. W celu ochrony przed chorobami w intensywnych hodowlach trzody chlewnej obowiązują bardzo restrykcyjne zasady. Opracowanie zasad DPH powinno uwzględniać wszystkie czynniki ryzyka rozprzestrzeniania się chorób infekcyjnych . Dla tych zagrożeń winny być ustalone krytyczne punkty kontroli, system ich nadzorowania oraz opracowany plan działania dla obniżenia zagrożeń w danym punkcie.

Dobrostan  zwierząt

Chociaż na pozór związek pomiędzy poziomem dobrostanu zwierząt a bezpieczeństwem żywności wydaje się być odległy, to zagadnienia dobrostanu zwierząt zarówno w prawodawstwie UE jak i w świadomości i oczekiwaniach konsumentów wysuwają się obecnie na pierwszy plan. Należy stwierdzić, że obniżonemu poziomowi dobrostanu zwierząt towarzyszy zawsze obniżona ich zdrowotność i odwrotnie chore zwierzę charakteryzuje się zawsze obniżonym dobrostanem. Jeżeli zatem przyjmiemy, że bezpieczna żywność może pochodzić tylko od zdrowych zwierząt to zależność pomiędzy dobrostanem zwierząt a bezpieczeństwem żywności nie jest ani pozorna ani odległa.
Dla oceny zagrożeń poziomu dobrostanu należy wyznaczyć krytyczne punkty kontroli, które wraz z przyjętym systemem monitoringu oraz planem korygującym powinny wchodzić w system nadzoru zdrowotnego stada.
Kolejne Rozporządzenie UE  853/2004 ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego mówi ,że podmioty prowadzące ubojnie nie mają obowiązku przyjmować zwierząt do ubojni, chyba że wystąpiły o udzielenie odpowiednich informacji dotyczących bezpieczeństwa żywności, przechowywanych w rejestrach gospodarstwa pochodzenia zgodnie z Rozporządzeniem  852/2004, oraz takie informacje uzyskały. Podmioty prowadzące ubojnie muszą otrzymać informacje nie później niż 24 godziny przed przybyciem zwierząt do ubojni,
Informacje te obejmują :
              • status gospodarstwa pochodzenia lub stan zdrowia zwierząt w regionie;
              • stan zdrowia zwierząt przywożonych do rzeźni;
              • leki lub inne leczenie, jakie podawano zwierzętom , wraz z okresem karencji powyżej zera, z wyszczególnieniem dat podawania

                i okresów karencji;
              • występowanie chorób mogących mieć wpływ na bezpieczeństwo mięsa;
              • wyniki analiz przeprowadzonych na próbkach pobranych od zwierząt czy na innych próbkach pobranych w celu

                zdiagnozowania chorób, łącznie z próbkami  pobranymi w ramach monitorowania i zwalczania chorób odzwierzęcych oraz

                kontroli pozostałości;
              • sprawozdania dotyczące poprzednich badań przed ubojowych i poubojowych zwierząt z tego samego

                gospodarstwa, włączając  sprawozdania urzędowego lekarza weterynarii;
              • nazwisko i adres prywatnego lekarza weterynarii, który sprawuje zwyczajową opiekę nad gospodarstwem pochodzenia.
Reasumując należy stwierdzić, że ryzyko skażenia żywności na etapie produkcji pierwotnej tj. w gospodarstwie jest największe.  Dlatego za jakość i bezpieczeństwo tej żywności odpowiedzialni są bezpośrednio hodowcy zwierząt, rolnicy produkujący materiał paszowy, inni operatorzy przemysłu paszowego oraz przewoźnicy zwierząt. Nie bez znaczenia jest także udział służby weterynaryjnej odpowiedzialnej za ochronę zdrowia zwierząt i działania kontrolne.
Najważniejsza i zasadnicza odpowiedzialność  za bezpieczeństwo żywności spoczywa  na organach państwowych, których zadaniem jest opracowanie dobrych aktów prawnych dotyczących standardów higieny dla różnych  ogniw produkcji żywności oraz zasad i metod urzędowej kontroli a także permanentnych szkoleń.

Prof. Roman Kołacz; Akademia Rolnicza- Wrocław

AKTUALNE WYMOGI W ZAKRESIE DOBROSTANU W PRODUKCJI DROBIU      

Dobrostan zwierząt definiowany jest przez Brooma [1996] jako stan, w którym organizm potrafi uporać się z trudnościami występującymi w środowisku jego życia. W innej definicji dobrostan interpretowany jest jako stan zdrowia fizycznego i psychicznego osiąganego w harmonii organizmu ze środowiskiem [19] Stan ten może przybierać różne poziomy – od dobrego [good welfare] do złego [poor welfare], [8]. Ocena poziomu dobrostanu może być prowadzona w oparciu o kryteria naukowe, które uwzględniają: wskaźniki fizjologiczne organizmu, zdrowotność zwierząt oraz wzorce behawioralne. 
Broom [1986] wymienia, że cechami charakterystycznymi dla nieodpowiedniego, niskiego poziomu dobrostanu zwierząt mogą być:
                  * obniżony poziom zdolności adaptacyjnych względem sytuacji stresowych,
                  * obniżenie zdolności wzrostu i rozrodu,
                  * uszkodzenia ciała,
                  * choroby,
                  * immunosupresja,
                  * patologie behawioralne,
                  * autonarkotyzm,
                  * ograniczenie naturalnych reakcji  behawioralnych.

Ten sam autor w innej pracy [8] podaje również, że cechami wysokiego poziomu dobrostanu są:
                  * przejawianie różnorodnych form normalnego zachowania się,
                  * utrzymanie w normie wskaźników fizjologicznych,
                  * utrzymywanie w normie wzorców behawioralnych.
Jak widać z powyższego zestawienia reakcje behawioralne zwierząt mają olbrzymie znaczenie w ocenie dobrostanu, a przez to pozwalają również na ocenę różnych systemów utrzymania zwierząt, w tym także drobiu.

Reakcje behawioralne a dobrostan kur
U drobiu grzebiącego do naturalnych wzorców zachowania się zaliczane są m.in.: ruch, grzebanie, dziobanie, poszukiwanie i pobieranie pokarmu, rozpościeranie i trzepotanie skrzydłami, stroszenie piór, kąpiele piaskowe i słoneczne, wysiadywania w gnieździe, siadanie na grzędzie.
Ograniczenie możliwości manifestowania tych wzorców zachowania się drobiu utrzymywanego w intensywnych systemach w tym również w systemie bateryjnym może prowadzić do cierpienia ptaków zarówno w sferze psychicznej jak i fizycznej, co manifestuje się nienormalnymi formami zachowania lub urazami i schorzeniami. I tak, u kur nie mających możliwości grzebania i dziobania pokarmu z podłoża obserwuje się wzrost częstotliwości zachowań nienormalnych, objawiających się wydziobywaniem piór u innych ptaków [6]. McLean i wsp.[1986] i Appleby i wsp.[1991] podają, że pterofagię znacznie częściej obserwuje się u kur w chowie bateryjnym, niż w innych systemach. Blokhuis [1989] twierdzi, że wydziobywanie piór jest dla ptaków bolesne, towarzyszy mu często krwawienie, a odsłonięta skóra jest bardziej narażona na liczne urazy zewnętrzne. Na bolesność pterofagii zwracają także uwagę Wechsler i Huber-Eicher [1998] i podkreślają, że nawyk ten znacznie częściej występuje w systemach gdzie kury pozbawione są grzędy. Savory i wsp.[1978] wskazują, że pterofagia pojawia się również w stadzie wtedy , gdy kurom podawana jest pasza, która jest przez nie szybko zjadana. W naturalnych warunkach kury przeznaczają  około 50 % czasu na poszukiwanie i pobieranie pokarmu. Dlatego wydziobywanie piór jest uważane przez Wennricha [1975] jako patologiczny wzorzec odżywiania. Przyczyną pterofagii może być także pozbawienie kur kąpieli piaskowych [29]. W utrzymaniu klatkowym uniemożliwiającym manifestację tego wzorca obserwuje się tzw. „puste” kąpiele piaskowe, co wg Baxtera [1994] świadczy o dużej frustracji ptaków i ich obniżonym dobrostanie.
Innym objawem frustracji a jednocześnie zachowaniem rekompensującym zachowanie normalne jest tzw. „pseudogniazdowanie” lub inaczej nazywane zachowanie nieśne „puste”, obserwowane u kur utrzymywanych w klatkach bateryjnych [3,4]. Autorzy ci twierdzą, że pozbawienie kur gniazdowania wywołuje u nich duży niepokój i jest przyczyną ich cierpienia psychicznego i stanowi jeden z ważniejszych problemów behawioralnych kur.
Zaburzenia behawioralne u kur prowadzą w intensywnych hodowlach do kanibalizmu, którego przyczyny są bardzo zróżnicowane. Należy podkreślić, że częstość występowania kanibalizmu u  kur w systemie bateryjnym jest niższa, niż w systemach podłogowych [14,18[.
Jedną z dyskusyjnych metod zapobiegania kanibalizmowi jest obcinanie dziobów u kurcząt, powodując zarówno ostry jak i chroniczny ból u ptaków oraz objawy depresji [15,25].
Silny stres i cierpienie kur wywoływane są także w praktyce hodowlanej w wyniku przepierzania kur dla wydłużenia cyklu produkcyjnego. Zabieg ten związany z radykalnym ograniczeniem paszy i wody oraz światła prowadzi do gwałtownego wzrostu zachorowalności i śmiertelności kur [12,23,25].
Zabieg ten jest zabroniony ustawodawstwem UE.
      
Implikacje zdrowotne a dobrostan kur

Stan zdrowia kur zawsze świadczy o poziomie dobrostanu, ale i dobrostan ptaków wpływa na ich zdrowotność [10]. Schorzenia będące następstwem obniżonego poziomu dobrostanu, a jednocześnie wynikające z systemu czy technologii utrzymania nazywane są technopatiami. 
Do najczęściej wyliczanych technopatii u drobiu należą schorzenia kończyn. Schorzenia te są opisywane u tych kur, które utrzymywano w systemach ograniczających im niezbędną powierzchnię do takich ćwiczeń ruchowych, jak spacer, bieganie, rozpościeranie skrzydeł [1,16]. 
McLean i wsp.[1986] a także Knowles i Broom [1990] wykazali, że wytrzymałość kości na złamania  u kur z chowu bateryjnego jest niższa o 41% w porównaniu do kości u kur z chowu tradycyjnego. Duff [1990] pisze o syndromie „klatkowego zmęczenia kur” będących w dobrej nieśności i kondycji, u których występuje nagłe przewrócenie się na grzbiet, często z towarzyszącym paraliżem. U kur tych obserwuje się kruchość i łamliwość kości długich, deformację mostka i żeber. Również Bhat (1993) opisuje paraliż kur utrzymywanych w klatkach, znajdujących się w pozycji leżącej grzbietowej z objawami osteoporozy. 

Także i inni autorzy [1,2,4,21,25] uważają, że ograniczenie wolności ruchu obserwowane szczególnie w klatkach bateryjnych jest przyczyną słabości kończyn, które manifestują się jako deformacje, osteoporoza, złamania czy dyschondroplazje oraz słabość mięśni.
Konsekwencjami słabości kończyn może być zwiększona częstotliwość złamań, kulawizny, silny ból, niemożność pobierania pokarmu i wody, a przez to cierpienie z powodu głodu i pragnienia, wycieńczenie organizmu i śmierć.
Do schorzeń kończyn powstających na tle warunków utrzymania należy zaliczyć uszkodzenia palców i stopy. Tauson.[1986] wykazał, że u kur w klatkach bateryjnych częściej występują: rogowacenie stopy, liczne jej pęknięcia, niekontrolowany przerost pazura i złamania lub zwichnięcia palców. Wyposażenie klatek w taśmy ścierne służące do ścierania pazurów oraz w gniazda i grzędy znacząco zredukowało liczne uszkodzenia stopy i palców [13,24,27]. Hill [1986] podaje, że zdrowotność stóp i palców nie budzi żadnych zastrzeżeń w systemie ściółkowym, chyba że dochodzi do zawilgocenia ściółki.
Nieprawidłowa konstrukcja klatek bateryjnych może być także przyczyną uwięźnięcia głowy lub szyi pomiędzy prętami klatki, co może spowodować uraz lub śmierć ptaków [1].
Przedstawione wyżej zaburzenia behawioralne i zdrowotne są oczywiście, tylko przykładowymi wyznacznikami dobrostanu.

Przepisy prawa europejskiego  i  polskiego w zakresie ochrony dobrostanu drobiu dotyczą warunków utrzymania , transportu oraz uboju i uśmiercania.
W Europie prawo dotyczące dobrostanu zwierząt jest stanowione przez dwie instytucje: Radę Europy i Unię Europejską. Aktami prawnymi Rady Europy dotyczącymi warunków utrzymania drobiu jest Europejska Konwencja Rady Europy dotycząca Ochrony Zwierząt Gospodarskich z 1976 roku oraz zalecenia do tej konwencji:
                             - zalecenia dotyczące kur domowych z 1995
                             - zalecenia dotyczące strusi z 1997
                             - zalecenia dotyczące indyków z 2001
                             - zalecenia dotyczące kaczek i gęsi z 1999
W Unii Europejskiej prawo dotyczące  warunków utrzymania drobiu jest regulowane przez dwie dyrektywy: Dyrektywę UE 1998/58  ustanawiająca minimalne standardy utrzymania zwierząt gospodarskich (tą dyrektywą objęty jest inny drób niż nioski) i Dyrektywę UE  1999/74  ustanawiającą podstawowe standardy utrzymania kur nieśnych, która zastąpiła  obowiązującą do końca 2002 roku dyr.88/166.
Dyrektywa Rady 1999/74/EC nie  obowiązuje w stosunku do ferm użytkujących do 350 kur niosek i ferm utrzymujących zarodowe stada nieśne. Jednakże, w stosunku do wspomnianych wyżej ferm będą obowiązywały odpowiednie przepisy Dyrektywy 98/58/EC.
W Polsce aktami prawnymi w zakresie dobrostanu drobiu implementującymi  wyżej wymienione dyrektywy są: Ustawa o Ochronie Zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997r. (Dz.U.97.11.724) znowelizowana Ustawą o Ochronie Zwierząt  6 czerwca 2002r (Dz.U.02.135.1143) oraz Rozporzadzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 września 2003 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich  (Dz. U. Nr 167, poz. 1629) uzupełnione Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 marca 2004 r. (Dz. U. Nr 47, poz. 456).
Zgodnie z obowiązującą obecnie Dyrektywą 1999/74/EC z 19 lipca 1999 roku, oraz Rozporzadzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 września 2003 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich  (Dz. U. Nr 167, poz. 1629) od 1.01.2012 roku  niedozwolone będzie stosowanie  obecnego typu  klatek bateryjnych jak również od 1.01.2003 roku nie wolno  budować nowych kurników ani wprowadzać starego typu klatek bateryjnych do budynków już istniejących dlatego na okres przejściowy wprowadza się tzw. klatki przejściowe, które również w Polsce będą obowiązywać od 1.05.2004 tj od dnia akcesji za wyjątkiem tych ferm ,które uzyskały wydłużone okresy dostosowawcze.

Klatki przejściowe

W okresie przejściowym tj. od 1.01.2003 do 30.12.2011 kury mogą być utrzymywane w obecnie stosowanych klatkach ale powierzchnia w klatce musi być zwiększona do 550 cm2/ kurę oraz klatka musi być wyposażona w urządzenia do ścierania pazurów. Ponadto w klatce muszą być przewidziane karmidła korytkowe ze swobodnym do nich dostępem a  ich długość musi wynosić przynajmniej 10 cm na jedną kurę. Jeżeli do pojenia kur stosowane są poidła kropelkowe lub kubkowe to każda klatka musi mieć przynajmniej dwa kubki lub dwa smoczki, natomiast jeżeli stosuje się poidła rynienkowe to długość takiej rynienki powinna wynosić także  min.10 cm na jedną kurę.
Klatki muszą mieć przynajmniej 40 cm wysokości, na co najmniej 65 % ich powierzchni i nie mniej niż 35 cm w jakimkolwiek punkcie. Podłogi klatek muszą być skonstruowane w taki sposób aby dać odpowiednie oparcie wszystkim skierowanym do przodu pazurom nóg. Pochyłość podłogi nie może przekraczać 14 % lub 8o . W przypadku podłóg stosujących inne siatki niż prostokątna siatka druciana, Państwa Członkowskie mogą zezwolić na większą pochyłość.
W traktacie akcesyjnym w wyniku negocjacji  44 fermy kur niosek w Polsce uzyskały wydłużony okres dostosowawczy. Mogą one do 31 grudnia 2009 roku używać klatek niespełniających minimalnych wymagań określonych w artykule 5 ustęp 1(4) i artykule 5 ustęp 1(5) dyrektywy 1999/74/UE, dla drobnych elementów konstrukcyjnych (wysokość i nachylenie podłogi) i o ile mają one co najmniej 36 cm wysokości w przynamniej 65% powierzchni klatki i co najmniej 33 cm wysokości na pozostałej powierzchni a nachylenie podłogi jest nie większe niż 16%, przy czym klatki takie zostały wprowadzone do użytkowania przed rokiem 2000.

Klatki udoskonalone

Dyrektywa 99/74 określa także warunki jakim muszą odpowiadać klatki udoskonalone ( często nazywane umeblowane) wprowadzane w miejsce obecnie istniejących lub w nowo budowanych fermach od 1 stycznia 2002.
I tak, kury w klatkach  udoskonalonych muszą mieć zapewnione przynajmniej 750 cm2 powierzchni klatki na kurę, a klatka nie może mieć mniej niż 2000 cm2 ogólnej powierzchni. Ponadto klatki powinny być wyposażone w:
                     a) gniazdo
                     b) ściółkę - umożliwiającą grzebanie i dziobanie
                     c) grzędy (15 cm na kurę)
                     d) karmidła z dostępem bez ograniczeń, a długość nie mniejsza niż 12 cm/kurę,
                     e) poidełka – jeśli poidełko podłączone do sieci wodociągowej, to poidełka smoczkowe, lub miskowe powinny być w zasięgu każdej

                         kury
                     f)  urządzenia do skracania pazurów.
Aby ułatwić przeglądy, wstawianie i usuwanie kur musi istnieć przejście o minimalnej szerokości 90 cm pomiędzy bateriami klatek oraz powinna być zapewniona przestrzeń wynosząca przynajmniej 35 cm pomiędzy podłogą budynku i dolnym dnem baterii klatek;

Systemy alternatywne

Dyrektywa niniejsza zawiera także nowe przepisy dotyczące systemów alternatywnego utrzymywania niosek, które będą obowiązywać od 1.01.2007 roku w stosunku do wszystkich ferm z alternatywnymi systemami utrzymania a od 1 stycznia 2002 roku obowiązują w stosunku do wszystkich systemów budowanych od nowa lub przebudowanych, oraz wszystkich systemów wprowadzanych po raz pierwszy po tym okresie. 

Systemy alternatywne muszą być wyposażone tak, aby :
                      * dostęp kury do karmidła korytkowego wynosił co najmniej 10 cm na ptaka, lub karmidła okrągłego, przynajmniej 4 cm na

                         ptaka;
                      * dostęp do poidełka rynienkowego przepływowego, przypadał 2,5 cm na kurę lub poidła okrągłego minimum 1 cm na kurę;
W przypadku stosowania poideł smoczkowych lub kubkowych musi być przynajmniej jeden smoczek lub kubek na każde 10 kur. Jeżeli punkty do picia są podłączone do instalacji wodociągowej to przynajmniej dwa kubki lub dwa smoczki powinny być w zasięgu każdej kury.
W systemie alternatywnym musi przypadać przynajmniej jedno gniazdo na każde 7 kur a jeśli używane są gniazda grupowe to musi być zapewnione przynajmniej 1 m2 powierzchni gniazd na maksymalnie 120 kur.
W systemach tych kury muszą mieć również zapewnione odpowiednie grzędy, nie posiadające ostrych brzegów, zajmujące minimum 15 cm na kurę. a odległości w poziomie pomiędzy nimi muszą wynosić przynajmniej 30 cm natomiast odległość od ściany przynajmniej 20 cm. Ponadto w systemie alternatywnym powinno przypadać na jedną kurę przynajmniej 250 cm2 powierzchni ze ściółką.  Ściółka powinna zajmować przynajmniej jedną trzecią przestrzeni podłogi. Pozostała część może być podłogą ażurową tak jednak skonstruowaną aby odpowiednio podpierać każdy z wystających do przodu pazurów nóg.
Jeżeli w systemie alternatywnym kury mogą swobodnie przemieszczać się pomiędzy poszczególnymi poziomami, to:
                   * nie powinno występować więcej jak cztery poziomy;
                   * przestrzeń nad głowami musi wynosić przynajmniej 45 cm pomiędzy poziomami;
                   * urządzenia do karmienia i pojenia muszą być rozmieszczone w taki sposób aby umożliwić jednakowy dostęp do

                      nich dla wszystkich kur;
                   * poziomy muszą być skonstruowane w taki sposób aby uniemożliwić spadanie odchodów na poziom umieszczony

                      poniżej;
Jeżeli w systemie alternatywnym kury nioski mają dostęp do otwartych wybiegów to:
                   * musi istnieć kilka otworów wyjściowych prowadzących bezpośrednio na teren zewnętrzny;
                   * otwory te muszą mieć przynajmniej 35 cm wysokości i 40 cm szerokości i znajdować się na całej długości

                      budynku;
                   * w każdym przypadku musi być zabezpieczone 2 m długości otworów dla 1000 niosek;
Otwarte wybiegi muszą:
                   * mieć powierzchnię odpowiednią do obsady oraz rodzaj podłoża zabezpieczający przed zakażeniem;
                   * dawać schronienie przed niekorzystnymi warunkami pogodowymi i drapieżnikami
                   * jeśli to niezbędne być wyposażone w poidła.
Gęstość obsady nie może przekraczać dziewięć kur niosek na 1 m2 powierzchni użytkowej. Jednakże, jeżeli powierzchni użytkowej towarzyszą dostępne wybiegi ,to do 31 grudnia 2011 roku, Państwa Członkowskie mogą zezwolić na obsadę 12 kur na 1 m2 powierzchni użytkowej dla ferm korzystających z tego systemu w dniu 3 sierpnia 1999 roku.
Omawiana Dyrektywa oraz Dyrektywa 98/58 w swoich aneksach posiadają pewne  dodatkowe sformułowania dotyczące warunków utrzymania. Do nich należy wymienić najważniejsze.
         * Materiały użyte do budowy pomieszczeń oraz wykorzystane do konstrukcji klatek, i innych elementów wyposażenia z którymi stykają się

            kury nie powinny być dla nich szkodliwe, powinny być łatwe w myciu i dezynfekcji i nie powodować urazów.
         * Budynki powinny posiadać odpowiednią izolację termiczną, wentylację jeśli to konieczne to ogrzewanie aby zapewnić im optymalne

            parametry mikroklimatu  w zakresie temperatury, wilgotności i prędkości ruchu powietrza, stężenia szkodliwych gazów i pyłów.
         * Jeśli w budynkach stosowany jest mechaniczny system wentylacji to musi być on sprzężony z systemem alarmowym. Budynki muszą

            być ponadto wyposażone w system wentylacji awaryjnej, włączanej w przypadku awarii wentylacji głównej.
         * Wszystkie elektryczne i mechaniczne urządzenia służące do obsługi zwierząt (zadawanie paszy, pojenie) czy utrzymania właściwego

            zdrowia i dobrego komfortu (wentylacja, usuwanie odchodów) powinny być przynajmniej raz dziennie kontrolowane, a stwierdzone

            awarie szybko usunięte. Muszą być również przewidziane na wypadek awarii alternatywne metody żywienia i pojenia zwierząt.
         * Wszystkie kury muszą być kontrolowane przez właściciela lub osobę odpowiedzialną za zwierzęta przynajmniej raz dziennie,

            w razie konieczności kury chore lub ranne winny być odizolowane od grupy i umieszczone w oddzielnej klatce lub pomieszczeniu.
         * Poziom hałasu powinien być zminimalizowany. Należy unikać stałego lub nagłego hałasu. Wentylatory. urządzenia do zadawania

            paszy i inne wyposażenie powinny być tak skonstruowane, umieszczone, użytkowane i utrzymywane aby powodowały jak najmniej

            hałasu.
         * Wszystkie budynki powinny mieć wystarczającą ilość światła umożliwiając kurom wzajemne się widzenie, jak również móc kontrolować

            wizualnie swoje otoczenie oraz wykazywać normalny poziom aktywności. W przypadku światła naturalnego, okna muszą być

            rozmieszczone w sposób umożliwiający jednolite oświetlenie całego pomieszczenia. Po pierwszych dniach przyzwyczajania, światło

            powinno podlegać reżimowi w celu uniknięcia problemów zdrowotnych i behawioralnych. Musi ono odpowiadać 24 godzinnemu

            rytmowi i zawierać odpowiedni nie przerywany okres ciemności, trwający około jednej trzeciej dnia. Powinny być przewidziane

            okresy zmierzchu o odpowiedniej długości, z przyciemnieniem światła co spowoduje, że kury usadowią się bez niepokoju czy zranień.
          * Wszystkie części budynków, wyposażenia lub sprzętu, z którymi kury mają kontakt powinny być starannie czyszczone i regularnie

             dezynfekowane a w każdym przypadku po zabraniu kur i przed wstawieniem nowej ich partii. W czasie kiedy klatki są zajęte,

             wszystkie ich powierzchnie i cale ich wyposażenie powinno być utrzymywane w czystości. Odchody powinny być usuwane tak często

             jak jest to konieczne a padłe kury powinny być usuwane codziennie.
          * Klatki powinny posiadać odpowiednie zabezpieczenia przed ucieczką kur.
          * Pomieszczenia posiadające dwie lub więcej baterii klatek muszą posiadać urządzenia lub odpowiednie środki umożliwiające

             bezproblemową inspekcję wszystkich klatek oraz ułatwiające usuwanie kur.
          * Drzwi do klatek powinny być zaprojektowane i wykonane w sposób, który umożliwi usunięcie dorosłej kury bez niepotrzebnego

             cierpienia lub zranienia.
          * W celu uniknięcia wydziobywania piór i kanibalizmu Państwa Członkowskie mogą zezwolić na przycinanie dziobów pod warunkiem,

             że będzie to przeprowadzane przez wykwalifikowany personel u kurcząt poniżej 10 dnia życia przeznaczonych do użytkowania nieśnego.

Omawiane dyrektywy 98/58 oraz99/74 nakładają obowiązek na państwa członkowskie do wprowadzenia własnych przepisów krajowych dotyczących warunków utrzymania  kur niosek uwzględniających wymogi zawarte w tych dyrektywach. Przepisy krajowe mogą być bardziej rygorystyczne niż omawiane standardy. Wprowadzone we wrześniu 2003 roku Rozporzadzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 września 2003 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich  (Dz. U. Nr 167, poz. 1629) uzupełnione Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 marca 2004 r. (Dz. U. Nr 47, poz. 456). obejmuje  nie tylko wszystkie zapisy Dyrektywy 99/74 dotyczącej warunków utrzymania niosek  ale precyzuje  także szczegółowe warunki utrzymania   w zakresie maksymalnej obsady innych gatunków, które zostaną omówione poniżej.

Dopuszczalna obsada ptaków

Maksymalna obsada ptaków na m2 powierzchni pomieszczenia inwentarskiego przy utrzymaniu na głębokiej ściółce powinna wynosić w przypadku utrzymywania:
            1) kur mięsnych:                a) do 8. tygodnia życia - 8 sztuk,
                                                     b) powyżej 8. do 20. tygodnia życia - 7 sztuk,
                                                     c) powyżej 20. tygodnia życia - 5 sztuk;
            2) brojlerów kurzych:          a) do 3. tygodnia życia - 35 sztuk,
                                                     b) powyżej 3. do 5. tygodnia życia - 22 sztuki,
                                                     c) powyżej 5. tygodnia życia - 17 sztuk;
            3) indyków:                        a) do 8. tygodnia życia - 7 sztuk,
                                                     b) powyżej 8. do 14. tygodnia życia - 4 sztuki,
                                                     c) powyżej 14. do 29. tygodnia życia - 3 sztuki,
                                                     d) powyżej 29. tygodnia życia - 2 sztuki;
            4) indyków rzeźnych:          a) do 3. tygodnia życia - 32 sztuki,
                                                     b) powyżej 3. do 6. tygodnia życia - 12 sztuk,
                                                     c) powyżej 6. do 16. tygodnia życia - 4 sztuki,
                                                     d) powyżej 16. tygodnia życia - 3 sztuki.
            5) gęsi:                              a) do 3. tygodnia życia - 5 sztuk,
                                                     b) powyżej 3. do 6. tygodnia życia - 3 sztuk,
                                                     c) powyżej 6. do 28. tygodnia życia - 2 sztuki,
                                                     d) powyżej 28. tygodnia życia - 1 sztuka; 
            6) kaczek:                          a) do 4. tygodnia życia - 10 sztuk,
                                                     b) powyżej 4. do 8. tygodnia życia - 7 sztuk,
                                                     c) powyżej 8. tygodnia życia - 5 sztuk.

W przypadku utrzymywania gęsi i kaczek  na okólniku powierzchnię utrzymywania zabezpiecza się trwałym ogrodzeniem a maksymalna obsada na m2 powierzchni powinna wynosić w przypadku :   

                                                    a) gęsi - 1 sztuka,
                                                    b) kaczek - 3 sztuki.

Strusie

Strusie utrzymywane są w pomieszczeniach inwentarskich z wybiegami, na ściółce lub bez ściółki, które ogrzewa się jeżeli przebywają w nim strusie do 6. miesiąca życia. Pomieszczenie inwentarskie dla strusi jest podzielone na sektory w których utrzymuje się ptaki w różnym wieku. Z każdego sektora pomieszczenia inwentarskiego zapewnia się strusiom wyjście na oddzielny wybieg. W sektorach, minimalna powierzchnia, w przeliczeniu na ptaka, powinna wynosić w przypadku utrzymywania strusi:
                    1) do 3. miesiąca życia - co najmniej 0,3 m2, przy czym powierzchnia całego pomieszczenia powinna wynosić co najmniej 5 m2;
                    2) powyżej 3. do 6. miesiąca życia - co najmniej 2 m2, przy czym powierzchnia całego pomieszczenia powinna wynosić co najmniej

                        10 m2;
                    3) powyżej 6. do 14. miesiąca życia - co najmniej 3,5 m2, przy czym powierzchnia całego pomieszczenia powinna wynosić co

                        najmniej 15 m2;
                    4) powyżej 14. miesiąca życia - co najmniej 5 m2; przy czym powierzchnia całego pomieszczenia powinna wynosić co najmniej

                        20 m2.

Wysokość pomieszczenia powinna wynosić w przypadku utrzymywania strusi:
                 * do 6. miesiąca życia - co najmniej 2,2 m;
                 * powyżej 6. miesiąca życia - co najmniej 3 m.
Wybieg dla strusi powinien przylegać bezpośrednio do pomieszczenia inwentarskiego, posiadać wydzielone miejsce wysypane piaskiem oraz winien być zabezpieczony trwałym ogrodzeniem. Strusiom na wybiegu należy zapewnić możliwość ochrony przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi i zwierzętami drapieżnymi. Powierzchnia wybiegu, w przeliczeniu na ptaka, powinna wynosić w przypadku utrzymywania strusi:

           1) do 3. miesiąca życia - co najmniej 5 m2, przy czym powierzchnia całego wybiegu powinna wynosić co najmniej 30 m2;
           2) powyżej 3. do 6. miesiąca życia - co najmniej 50 m2, przy czym powierzchnia całego wybiegu powinna wynosić co najmniej 300 m2;
           3) powyżej 6. do 14. miesiąca życia - co najmniej 100 m2, przy czym powierzchnia całego wybiegu powinna wynosić co najmniej 600 m2;
           4) powyżej 14. miesiąca życia - co najmniej 200 m2, przy czym powierzchnia całego wybiegu powinna wynosić co najmniej 800 m2.
 

Przepiórki

Przepiórki w pomieszczeniach inwentarskich utrzymuje się w klatkach jednopoziomowych lub wielopoziomowych pojedynczo lub grupowo. W przypadku utrzymywania przepiórek w klatkach indywidualnych, wymiary klatki powinny wynosić:
                1) długość - co najmniej 0,21 m;
                2) szerokość - co najmniej 0,1 m;
                3) wysokość - co najmniej 0,2 m.
W przypadku utrzymywania przepiórek  grupowo, powierzchnia podłogi w klatkach, w przeliczeniu na ptaka, powinna wynosić dla:
               1) przepiórek nieśnych - co najmniej 0,025 m2 a  wysokość klatki  nie powinna  być mniejsza niż 0,2 m;
               2) przepiórek mięsnych - co najmniej 0,006 m2 i wysokości klatki nie mniejszej niż 0,2 m.
Przy utrzymywania przepiórek poza budynkiem powierzchnia wybiegu, w przeliczeniu na ptaka, powinna wynosić co najmniej 0,04 m2. Powierzchnię tą trwale zabezpiecza się ogrodzeniem o wysokości co najmniej 2 m i przykrywa siatką.

Perlice
Perlice utrzymuje się w pomieszczeniach inwentarskich z wybiegami. Pomieszczenie inwentarskie dla perlic wyposaża się w grzędy noclegowe i gniazda. Długość grzędy na perlicę powinna wynosić co najmniej 0,15 m. Gniazda, umieszcza się na bocznej ścianie pomieszczenia inwentarskiego. Wymiary gniazda dla perlic powinny wynosić co najmniej:
            1) szerokość - 0,4 m;
            2) długość - 0,4 m.
Maksymalna obsada perlic na m2 powierzchni pomieszczenia inwentarskiego powinna wynosić 6 ptaków a powierzchnia wybiegu,  w przeliczeniu na ptaka, powinna wynosić co najmniej 20 m2.
W przypadku utrzymywania perlic w systemie otwartym należy zapewnić ptakom  miejsce wyposażone w grzędy noclegowe i gniazda. W tym systemie utrzymywania maksymalna obsada perlic na m2 powierzchni powinna wynosić 15 ptaków.

Zasady kontroli dobrostanu drobiu
Państwa Członkowskie zapewnią, iż fermy objęte postanowieniami niniejszej Dyrektywy będą rejestrowane przez właściwe władze oraz zostanie im przyznany odróżniający je numer identyfikacyjny, który pozwoli na odtworzenie drogi jaj wprowadzanych na rynek, a przeznaczonych do spożycia przez ludzi. Ponadto Państwa Członkowskie podejmą wszelkie niezbędne środki dla zapewnienia, iż właściwe władze będą przeprowadzały inspekcje sprawdzające przestrzeganie postanowień niniejszej Dyrektywy. Inspekcje te mogą być przeprowadzane przy okazji dokonywania innych kontroli. W znowelizowanej Ustawie o Ochronie Zwierząt takie kompetencje przypisane zostały Inspekcji Weterynaryjnej. Kontrole te mogą być przeprowadzane przy okazji innych kontroli weterynaryjnych i powinny  obejmować co roku statystycznie reprezentatywną próbę różnych systemów prowadzenia hodowli .W niektórych krajach UE kontrolowanych jest od 10-20% ferm drobiarskich. Wyniki tych inspekcji będą przesyłane Komisji Europejskiej, która podsumowania tych sprawozdań przedstawia Stałemu Komitetowi Weterynaryjnemu. Niezależnie od kontroli wewnętrznych warunki dobrostanu w kurnikach mogą być przeprowadzane przez ekspertów weterynaryjnych Komisji Europejskiej, którzy wspólnie z właściwymi władzami  weterynaryjnymi danego kraju, dokonują kontroli na miejscu dla upewnienia się, czy inspekcje krajowe są przeprowadzane zgodnie z postanowieniami omawianej dyrektywy oraz aby zweryfikować, czy Państwa Członkowskie przestrzegają wspomnianych wymagań.
Państwo Członkowskie, na którego terytorium dokonywana jest inspekcja, jest zobowiązane zapewnić ekspertom weterynaryjnym Wspólnoty wszelką pomoc, która może być wymagana podczas wykonywania ich zadań. Wyniki kontroli muszą zostać przedyskutowane z właściwymi władzami zainteresowanego państwa, na którego terytorium dokonywana jest inspekcja, przed sporządzeniem i wprowadzeniem do obiegu końcowego sprawozdania. 

Prof. Roman Kołacz; Akademia Rolnicza we Wrocławiu

OCHRONA DOBROSTANU ŚWIŃ W ŚWIETLE NOWELIZACJI USTAWY O OCHRONIE ZWIERZĄT I NOWYCH DYREKTYW UE 
 

Wielkostadne fermy trzody chlewnej będące oznaką intensyfikacji produkcji zwierzęcej, charakteryzują się takimi cechami jak: duże zagęszczenie zwierząt, bezściołowość, wyeliminowanie wybiegów, stosowanie uwięzi, ograniczenie ruchu, częste przepędy zwierząt między budynkami, wysoki stopień mechanizacji.
Ponadto w tych technologiach wykonuje się liczne zabiegi na zwierzętach jak: kolczykowanie, tatuowanie, kastracje, obcinanie ogonków, kiełków, itp.
Większość tych cech technologii chowu wielkostadnego jak również wykonywane zabiegi nie zawsze należą do przyjaznych dla zwierząt, często są przyczyną stresów, zaburzeń w sferze emocjonalnej i somatycznej, powodując obniżenie wyników produkcyjnych, rozrodczych i  stanu zdrowia.
Dlatego też od pewnego czasu w wielu krajach, głównie europejskich, obserwuje się odchodzenie od takich systemów produkcji, a przynajmniej łagodzenie jej ekstremalnych rozwiązań w kierunku tzw. dobrostanu zwierząt ( animal welfare, well-being). Definicja dobrostanu podawana przez Hughesa (1976) brzmi, że jest to stan zdrowia fizycznego i psychicznego, w którym zwierzęta są w pełnej harmonii ze swoim środowiskiem. Carpenter (1980) mówił, że dobrostan jest  stanem, w którym zwierzęta mogą się zaadaptować bez cierpienia do środowiska stworzonego przez człowieka. Broom (1986) określa, że dobrostan jest to  stan, w którym zwierzę potrafi „uporać się” ze swym  środowiskiem.
Wrażliwość społeczeństw na ból i cierpienie, zadawane zwierzętom fizycznymi czynnikami wynikającymi z systemu chowu, spowodowała silną presję społeczną na polityków i międzynarodowe autorytety pozwalając w ten sposób uchwalić szereg aktów prawnych dotyczących ochrony zwierząt hodowlanych w tym warunków chowu trzody chlewnej.
W Unii Europejskiej aktem  podstawowym w zakresie prawnej ochrony zwierząt gospodarskich jest Dyrektywa 98/58/EC, która ma zastosowanie do wszystkich zwierząt (włącznie z rybami i gadami) chowanymi w celu produkcji żywności, wełny, futra lub dla innych celów rolniczych i zgodnie z art. 4. nakłada  ona obowiązek na wszystkie państwa członkowskie UE opracowania przepisów zapewniających ochronę zwierząt przed niepożądanym bólem, cierpieniem i obrażeniami. Przepisy te powinny uwzględniać minimum wymogów zawartych w załączniku niniejszej dyrektywy, oraz potrzeby fizjologiczne i etologiczne zgodnie z uznanym doświadczeniem i wiedzą naukową. Załącznik do omawianej dyrektywy obejmuje wymogi wobec personelu opiekującego się zwierzętami i metod dozoru nad zwierzętami, określone są również wymogi wobec budynków inwentarskich ich wyposażenia oraz metod chowu, żywienia i pojenia.

Wymogi w zakresie warunków utrzymania świń wynikające z Ustawy o Ochronie Zwierząt

Aktem prawnym w polskim ustawodawstwie odpowiadającym częściowo, wymienionej dyrektywie 98/58 EC jest Ustawa o Ochronie Zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997r.(Dz.U.97.11.724) znowelizowana Ustawą o Ochronie Zwierząt  6 czerwca 2002 r. W zapisie tej ustawy czytamy miedzy innymi, że każde zwierzę wymaga humanitarnego traktowania. Nieuzasadnione lub niehumanitarne zabijanie zwierząt oraz znęcanie się nad nimi jest zabronione. Przez znęcanie się nad zwierzętami należy rozumieć zadawanie albo świadome dopuszczanie do zadawania bólu lub cierpień, a w szczególności:
           * umyślne zranienie lub okaleczenie zwierzęcia, nie stanowiące dozwolonego prawem zabiegu lub doświadczenia na zwierzęciu,
           * bicie zwierząt przedmiotami twardymi i ostrymi lub zaopatrzonymi w urządzenia obliczone na sprawianie specjalnego bólu, bicie po

              głowie, dolnej części brzucha, dolnych częściach kończyn,
           * transport zwierząt, w tym zwierząt hodowlanych, rzeźnych i przewożonych na targowiska, przenoszenie lub przepędzanie zwierząt

              w sposób powodujący ich zbędne cierpienie i stres,
           * dokonywanie na zwierzętach zabiegów i operacji chirurgicznych przez osoby nie posiadające wymaganych uprawnień bądź

              niezgodnie z zasadami sztuki lekarsko-weterynaryjnej, bez zachowania koniecznej ostrożności i oględności oraz w sposób sprawiający

              ból, któremu można było zapobiec,
           * utrzymywanie zwierząt w niewłaściwych warunkach bytowania, w tym utrzymywanie ich w stanie rażącego niechlujstwa oraz

              w pomieszczeniach albo klatkach uniemożliwiających im zachowanie naturalnej pozycji,
           * stosowanie okrutnych metod w chowie lub hodowli zwierząt,
           * trzymanie zwierząt na uwięzi, która powoduje u nich uszkodzenie ciała lub cierpienie oraz nie zapewnia możliwości niezbędnego ruchu,
W rozdziale dotyczącym zwierząt gospodarskich czytamy dalej, że kto utrzymuje zwierzęta gospodarskie jest obowiązany do zapewnienia im opieki i właściwych warunków bytowania. Warunki chowu lub hodowli zwierząt nie mogą powodować urazów i uszkodzeń ciała lub innych cierpień. Wprowadzenie dotychczas nie stosowanej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej technologii chowu zwierząt wymaga uzyskania zezwolenia wojewody stwierdzającego, że technologia spełnia wymogi określone ustawą. Można przypuszczać ,że opinię w tym zakresie wojewoda będzie zasięgał  u Wojewódzkiego Inspektora Weterynarii.

Ustawa zabrania  podawania zwierzętom gospodarskim substancji o działaniu hormonalnym, tyreostatycznym i beta–agonistycznym, w innym celu niż leczenie zwierząt, natomiast dopuszcza się stosowanie substancji o działaniu hormonalnym w rozrodzie zwierząt gospodarskich (zgodność z Dyr. 81/602 EEC z dnia 31 lipca 1987r. dotyczącą zakazu stosowania niektórych substancji o działaniu hormonalnym i substancji o działaniu tyreostatycznym).
Utrzymujący zwierzęta gospodarskie zobowiązany jest prowadzić i przechowywać, przez okres 3 lat, dokumentację weterynaryjną dotyczącą przebiegu leczenia, przeprowadzonych zabiegów weterynaryjnych oraz  padłych zwierząt. 
Zabiegi lekarsko-weterynaryjne i zootechniczne lub inne zabiegi wynikające z technologii produkcji, mogą być wykonywane na zwierzętach wyłącznie przez osoby posiadające kwalifikacje określone odrębnymi przepisami, z zachowaniem koniecznej ostrożności, w sposób ograniczający cierpienie i stres zwierzęcia.
Minister właściwy do spraw rolnictwa w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw środowiska określi, w drodze rozporządzenia, minimalne warunki utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich w tym również trzody chlewnej, mając na względzie zapewnienie im właściwej opieki.
Najistotniejszym zapisem nowelizacji Ustawy o Ochronie Zwierząt jest art. 34 w którym powierza się nadzór nad przestrzeganiem przepisów o ochronie zwierząt inspekcji weterynaryjnej.
Przedstawione niektóre postanowienia dotyczące zwierząt gospodarskich w Ustawie o Ochronie Zwierząt oraz zadania weterynarii  w zakresie nadzoru tej ustawy nie są oczywiście pełne ze względu na brak przepisów wykonawczych obejmujących szczegółowe warunki utrzymania świń. Przepisy te powinny być wydane wkrótce i muszą zgodnie z art. 4. Dyr.98/58 i Dyr.91/630) uwzględniać minimalne standardy unijne zawarte w szeregu dyrektywach.

Standardy UE w zakresie warunków utrzymania świń

Unia Europejska  oprócz wymienionej wyżej  Dyr. 98/58 wprowadziła do swojego ustawodawstwa bardziej szczegółowe wymogi, ustanawiające minimalne standardy utrzymania świń, są to:
         1.  Dyrektywa Rady 91/630/EEC z 19 listopada 1991 określająca minimalne normy ochrony świń.
         2.  Dyrektywa Rady 2001/88 uzupełniająca dyrektywę 91/630
         3.  Dyrektywa Rady 2001/93 zmieniająca załącznik do dyrektywy 91/630
Wymienione dyrektywy zabraniają utrzymywania loch na uwięzi. I tak, w budynkach nowych i modernizowanych zasada ta obowiązuje  od 1.01.1996 roku. W budynkach w których uwięź zainstalowana była przed 31.12.1995 eliminacja tego systemu utrzymania musi nastąpić do 31grudnia 2005 roku.
W dyrektywach tych określono minimalną powierzchnię podłogi przypadającą na 1 świnię w zależności od masy ciała co przedstawia poniższe zestawienie.

        masa ciała  w kg                             Powierzchnia podłogi m2/zwierzę
                   do 10 kg                                                          0.15
                 10 - 20                                                              0.20
                 20 - 30                                                              0.30
                 30 - 50                                                              0.40
                 50 - 85                                                              0.55
                 85 - 110                                                            0.65
           powyżej 110                                                            1 .0

Ponadto określono także minimalną ogólną  powierzchnię podłogi dla loch i loszek utrzymywanych w kojcach grupowych, która dla tych zwierząt powinna wynosić : 2,25 m2/SF dla loch i 1,64 m2/SF dla loszek ,  przy czym gdy obsada w kojcu jest mniejsza niż 6 świń, powierzchnia ta musi być zwiększona o 10% a gdy liczba zwierząt w kojcu jest większa niż 40 osobników dostępna powierzchnia kojca może być zmniejszona o 10%.  Dla loch i loszek ciężarnych z ogólnej powierzchni podłogi, przynajmniej 0,95 m2/SF dla loszek i 1,3 m2/SF dla loch musi być podłogą pełną z której maksymalnie 15% powierzchni mogą stanowić szczeliny kanalizacyjne. Jeżeli świnie są utrzymywane na ruszcie betonowym to musi on odpowiadać następującym wymogom:
          a) maksymalna szerokość szczeliny:
                    * 11 mm  dla prosiąt
                    * 14 mm dla warchlaków
                    * 18 mm dla tuczników
                    * 20 mm dla loszek i loch
         b) minimalna szerokość beleczki rusztu:
                    * 50 mm dla prosiąt i warchlaków
                    * 80 mm dla tuczników, loszek i loch
Zabrania się utrzymywania loch i loszek w kojcach indywidualnych w okresie od 4-go tygodnia ciąży do 7-ego dnia przed spodziewanym porodem. W wyjątkowych przypadkach, kiedy lochy są atakowane przez inne lub są chore albo ranne, mogą czasowo być utrzymywane w kojcach indywidualnych. W kojcach indywidualnych można również utrzymywać lochy gdy w gospodarstwie jest mniej niż 10 loch. Kojce indywidualne powinny być jednak tak zbudowane aby loszka lub locha miała możliwość obrócenia się w kojcu.
W kojcach grupowych dla loch ciężarnych lub loszek powinna być wydzielona wspólna powierzchnia do leżenia i dodatkowa powierzchnia defekacyjna, jak również stanowiska lub boksy pokarmowe. Długość krótszego boku kojca grupowego dla loch nie może być mniejsza, niż 2,8 m, a jeżeli w kojcu tym jest utrzymywanych mniej niż 6 loch to długość tego kojca nie może być mniejsza niż 2,4m.
Wszystkie lochy powinny mieć możliwość stałego dostępu do gleby, umożliwiając im rycie albo ściółki  lub innych materiałów dla zabawy lub zaspokojenia  innych potrzeb behawioralnych.
Lochy w grupie muszą być żywione w taki sposób, który zabezpieczy je indywidualnie przed atakiem innych loch, konkurujących do paszy (takim systemem może być np. system stacji komputerowych, biofix lub kojce samoblokujące się).
Wszystkie lochy muszą otrzymywać paszę objętościową z wysoką zawartością włókna, a także wysokoenergetyczną dla zaspokojenia głodu oraz potrzeby żucia. Paszę wysokoenergetyczną można podawać raz dziennie, a ta z dużą zawartością włókna musi być dostępna przez dłuższy okres.
Wymienione wyżej propozycje obowiązują od 1 stycznia 2003 r. dla wszystkich nowobudowanych i modernizowanych budynków, natomiast będą obowiązujące od 1 stycznia 2013 r. we wszystkich budynkach dla świń.
W nowelizacji dyrektywy wprowadzono również zapis, w którym czytamy, że każda osoba zajmująca się zwierzętami powinna być zaopatrzona w instrukcję wyjaśniającą nowelizację dyrektywy oraz, że państwa członkowskie zapewnią możliwość szkoleń w zakresie ochrony świń dla osób opiekujących się tymi zwierzętami, mówiąc inaczej każdy hodowca musi wykazać się, że został przeszkolony i posiada odpowiednią wiedzę i kwalifikacje w zakresie dobrostanu świń.

Inne wymogi zawarte w załączniku do dyr. 98/58 i w dyr. 2001/93

1.  Materiały użyte do konstrukcji pomieszczeń, zwłaszcza chlewni i tuczarni, i ich wyposażenia, z którymi stykają się świnie nie mogą być szkodliwe dla świń i muszą być łatwo dostępne do starannego czyszczenia i dezynfekcji.
2.  Izolacja ścian, ogrzewanie i wentylacja budynku muszą zapewnić, aby ruch powietrza, zapylenie, zanieczyszczenia gazowe powietrza, temperatura i wilgotność względna powietrza były utrzymane w granicach, które nie są szkodliwe dla świń.
3.  Wszystkie zautomatyzowane i mechaniczne urządzenia niezbędne w budynkach dla utrzymania zdrowia i komfortu świń muszą być sprawdzane co najmniej raz dziennie. Wykryte awarie muszą być natychmiast naprawione, a gdy nie jest to możliwe, muszą być podjęte odpowiednie kroki chroniące zdrowie i dobro świń, poprzez stosowanie alternatywnych metod karmienia i utrzymania optimum środowiska. Tam, gdzie używany jest mechaniczny system wentylacji, musi być stosowany system awaryjny gwarantujący dostateczną wymianę powietrza dla zachowania dobrego zdrowia i komfortu świń. System mechaniczny wentylacji musi być sprzężony z systemem alarmowym, aby osoba pilnująca została ostrzeżona o awarii. System alarmowy musi być systematycznie sprawdzany.
4.  Natężenie hałasu nie może przekraczać 85 db.
5.  Zabrania się, utrzymywania świń w ciemności. Oświetlenie sztuczne musi funkcjonować przez minimum 8 godzin dziennie, o natężeniu min.40 lx . Dodatkowo musi być odpowiednie światło  dostępne w każdej chwili (stałe lub przenośne), wystarczająco silne, aby można było sprawdzać świnie o dowolnej porze.
6.  Pomieszczenie dla świń musi być tak skonstruowane, aby każda świnia mogła:
                    * położyć się, odpocząć i wstać bez przeszkód,
                    * leżeć na czystym i suchym legowisku,
                    * posiadać kontakt wzrokowy z innymi zwierzętami.
7.  Wszystkim świniom należy dostarczyć paszę odpowiednią do ich wieku, wagi i behawioralnych i fizjologicznych potrzeb, aby zapewnić im dobry stan zdrowia i komfort.
8.  Wszystkie świnie muszą być karmione przynajmniej raz dziennie. Tam, gdzie świnie są trzymane w grupach i nie są karmione ad libitum lub nie posiadają systemu karmienia z autokarmników, każda świnia musi mieć dostęp do jedzenia, w tym samym czasie co inne świnie w grupie.
9.  Wszystkie prosięta powyżej drugiego tygodnia życia muszą mieć swobodny dostęp do właściwej jakości świeżej wody. Sprzęt używany do karmienia i pojenia musi być tak zaprojektowany, skonstruowany, umiejscowiony i utrzymywany, aby zminimalizować zanieczyszczenie pokarmu i wody .
10.  Wszystkie świnie utrzymywane w grupach lub kojcach muszą być kontrolowane przez właściciela lub  osobę odpowiedzialną za zwierzęta  przynajmniej raz dziennie. Każda świnia, która wydaje się być chora lub zraniona musi być niezwłocznie odpowiednio potraktowana. Powinna istnieć możliwość, aby chore lub zranione świnie były umieszczane w oddzielnych kojcach, z suchym i wygodnym legowiskiem. Świniom chorym musi być zapewniona jak najszybciej opieka weterynaryjna.
11.  Jeżeli świnie trzymane są w grupach, muszą zostać podjęte odpowiednie środki zaradcze zapobiegające walkom wykraczającym poza normalne zachowanie. Świnie, które wykazują stałą agresję względem innych lub są ofiarami takiej agresji muszą być odizolowane od grupy.
12.  Pomieszczenie, kojce, wyposażenie i narzędzia używane do obsługi świń  muszą być odpowiednio czyszczone i dezynfekowane, aby zapobiec przenoszeniu się infekcji i narastaniu mikroorganizmów przenoszących choroby. Kał, mocz i nie zjedzona lub rozlana pasza muszą być usuwane jak najczęściej, aby zredukować zapach i uniknąć przyciągania much i gryzoni.
13.  Podłogi muszą być gładkie, ale nie śliskie aby zapobiec zranieniu świń i tak zaprojektowane, aby nie powodowały zranienia lub cierpienia stojących lub leżących na nich świń. Muszą być dopasowane do wielkości i masy ciała świń, i tworzyć twardą, równą i stabilną powierzchnię. Powierzchnia, na której leżą świnie  musi być wygodna, czysta i sucha i nie może niekorzystnie wpływać na świnie.
14.  Aby zapobiec obgryzaniu ogonów lub innym  zaburzeniom behawioralnym należy podjąć odpowiednie środki zaradcze uwzględniając warunki środowiskowe i zagęszczenie. Wszystkie świnie muszą mieć  zapewnioną słomę ,trociny lub inne materiały jako posłanie.
15.  Wszelkie zabiegi na zwierzętach nie służące celom diagnostycznym, terapeutycznym, czy identyfikacyjnym są zakazane za wyjątkiem:
                * skracania kiełków prosiąt wykonywanych nie później niż do 7 dnia życia,
                * skracania kłów u knurów gdy jest to konieczne dla bezpieczeństwa innych zwierząt,
                * obcinania lub skracania ogonków
                * zakładania kółka nosowego przy utrzymaniu pastwiskowym.
Obcinanie ogonków lub skracanie kiełków nie może być jednak zabiegiem rutynowym a jedynie wykonywanym na fermie wtedy gdy widoczne są objawy obgryzania ogonków lub zranienia brodawek sutkowych. Zabiegi te  powinny być wykonywane przez osobę posiadającą odpowiednie kwalifikacje lub lekarza weterynarii zgodnie z ustawodawstwem krajowym. W przypadku kastracji knurków powyżej 7 dnia życia zabieg ten powinien być wykonany przez lekarza weterynarii z zastosowaniem środków znieczulających  o przedłużonym działaniu przeciwbólowym.
16.  Kojce dla knurów muszą być umiejscowione i skonstruowane tak, aby knur mógł się w nich swobodnie obrócić, słyszeć i czuć inne świnie. Powierzchnia do leżenia musi być sucha i wygodna. Minimalny rozmiar kojca dla dorosłego knura wynosi 6 m2. Większa powierzchnia minimum 10 m2 musi być zapewniona, gdy kojce są używane do kopulacji.
17.   LOSZKI  I  LOCHY
a)  Lochy i loszki ciężarne jeśli jest to konieczne, muszą być leczone z zewnętrznych i wewnętrznych pasożytów. Przed umieszczeniem ich do kojców porodowych muszą być dokładnie umyte.
b)  Kojce porodowe muszą być tak skonstruowane, aby umożliwiały bezpieczny poród, zabezpieczały prosięta przed przygniataniem, zapewniały prosiętom lite, suche i wygodne legowiska z dodatkowym źródłem ciepła oraz dostateczną powierzchnią do swobodnego ssania.
c)  W kojcach porodowych dla macior lub loszek muszą znajdować się specjalne odbojniki, stwarzające dodatkową powierzchnię dla ułatwienia porodu.
d)  W tygodniu poprzedzającym oproszenie, maciorom i loszkom należy udostępnić słomę do budowy „gniazda”, chyba że sposób utrzymania i usuwania odchodów wyklucza taką możliwość.
e)  W kojcu porodowym musi być wydzielone miejsce, do którego łatwo jest dotrzeć obsłudze w razie naturalnego lub wspomaganego porodu.
f)  Kojce dla macior karmiących, gdzie lochy są trzymane luzem, muszą mieć specjalne zabezpieczenia przed przygniataniem prosiąt.
18.  PROSIĘTA WARCHLAKI
a)  Część powierzchni podłogi kojca porodowego przeznaczona dla prosiąt musi być podłogą pełną lub przykrytą matą, słomą albo innymi materiałami.
b)  Prosięta nie mogą być  odstawione  od matki do 28 dnia życia chyba, że dobro albo zdrowie maciory lub prosiąt jest zagrożone. Dopuszcza się odsadzanie o 7 dni wcześniej jeżeli prosięta przemieszczane są do pomieszczeń odpowiednio oczyszczonych i wydezynfekowanych.
c)  Warchlaki powinny być umieszczane w grupach tak szybko jak to tylko możliwe po odsadzeniu od matki. Należy unikać mieszania miotów po odsadzeniu. Zwierzęta powinny być utrzymywane w stałych grupach do końca tuczu.

Kontrole dobrostanu świń

Postanowienia dyrektyw 91/630 i 98/58 nakładają obowiązek na państwa członkowskie do przeprowadzania przez kompetentne władze kontroli  w zakresie przestrzegania postanowień tych dyrektyw. W znowelizowanej  Ustawie o Ochronie Zwierząt takie kompetencje przypisane zostały Inspekcji Weterynaryjnej. Kontrole te mogą być przeprowadzane przy okazji innych kontroli weterynaryjnych i powinny  obejmować co roku statystycznie reprezentatywną próbę różnych systemów prowadzenia hodowli. W niektórych krajach UE kontrolowanych jest od 10-20% ferm trzody chlewnej. Wyniki kontroli powinny być przedstawiane Komisji Europejskiej co dwa lata podając  liczbę przeprowadzonych kontroli w stosunku do liczby ferm. Dyrektywy te przewidują również kontrole inspektorów weterynaryjnych Komisji Europejskiej, którym należy udzielić wszelkiej pomocy przy prowadzeniu kontroli.
Warto  także dodać, że zgodnie z art. 8 Dyr. 91/630 zabrania się importu do państw członkowskich świń z krajów gdzie nie przestrzegane są przepisy postanowień zawartych w dyrektywach , co niesie istotne implikacje dla hodowców  nie respektujących standardów unijnych w zakresie warunków utrzymania świń. Również polskie służby, granicznej inspekcji weterynaryjnej powinny  kontrolować czy zwierzęta lub produkty pochodzenia zwierzęcego  importowane do Polski  posiadają certyfikaty o dobrostanie  tzn., że pochodzą z ferm w których standardy utrzymania odpowiadają  polskim wymogom (art. 12.ust .6 Ustawa o Ochronie Zwierząt). Unia Europejska skutecznie posługuje się tym instrumentem dla ochrony własnego rynku.

Prof. Roman Kołacz, Akademia Rolnicza we Wrocławiu

Nowe programy UE w sprawie poprawy dobrostanu drobiu      

Komisja UE opublikowała 23.01.2006 roku „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wspólnotowego planu działań dotyczącego ochrony i dobrostanu zwierząt na lata 2006 – 2010”. Wśród wielu przedsięwzięć zaplanowanych przez Komisję Europejską na lata 2006-2010 w zakresie dobrostanu należy wymienić mi. innymi:
              - dalszą harmonizację prawa dla innych gatunków zwierząt gospodarskich takich jak krowy i indyki,
              - nowelizację przepisów dotyczących wykorzystywania zwierząt dla celów doświadczalnych oraz warunkow uboju

                 zwierząt w tym uboju sanitarnego,
              - wprowadzenia systemu obowiązkowego znakowania mięsa drobiowego i produktów z tego mięsa pod względem

                zgodności z wymogami  dobrostanu,
              - opracowanie systemu monitorowania transportu zwierząt z wykorzystaniem  nawigacji satelitarnej
              - opracowanie nowych strategii komunikacji i informacji  społeczeństwa w tym także dzieci o dobrostanie zwierząt,
              - rozszerzenie informacji i szkoleń w krajach trzecich a zwłaszcza rozwijających się i krajach zamierzających

                 przystąpić do UE, o dobrostanie zwierząt,
              - opracowanie walidacji systemów chowu i hodowli zwierząt stosujących wyższe standardy w zakresie dobrostanu

                zwierząt oraz opracowanie europejskiej normy jakości dla produktów wytworzonych w ramach systemów

                stosujących wysokie standardy dobrostanu zwierząt.

Nowe propozycje UE w zakresie warunków utrzymania brojlerów kurzych

       Najbardziej kontrowersyjną sprawą jaka została przyjęta ostatnio przez UE w zakresie dobrostanu jest Uchwala Parlamentu Europejskiego  dotycząca warunków utrzymania brojlerów kurzych. Do tej pory w UE warunki utrzymania drobiu poza nioskami były regulowane bardzo ogólną Dyrektywą 98/58 EC o minimalnych warunkach utrzymania zwierząt gospodarskich. Organizacje związane z ochroną zwierząt a także konsumenci już od dłuższego czasu podnosiły konieczność wprowadzenia bardziej szczegółowych wymogów w postaci regulacji prawnej dotyczącej warunków utrzymania kurcząt brojlerów. Prace i konsultacje nad tym dokumentem trwały już od dłuższego czasu , a najwięcej kontrowersji wzbudzał zapis dotyczący maksymalnej dopuszczalnej obsady kurcząt na 1m2. Ostatnio Parlament Europejski zatwierdził w dniu 14 lutego 2006 roku  wymagania w zakresie dobrostanu brojlerów kurzych, które wejdą w  życie w postaci dyrektywy unii europejskiej, a kraje członkowskie będą miały obowiązek wdrożyć jej przepisy do krajowego prawa do 1 grudnia 2006r.
Kwestia  najbardziej sporna dotycząca maksymalnej dopuszczalnej obsady została określona przez Parlament Europejski następująco:
        Obsada kurcząt na metr kwadratowy powierzchni użytkowej nie  może przekraczać 30 kilogramów żywej masy. Maksymalną obsadę kurcząt na metr kwadratowy oblicza się jako średnią trzech ostatnich cykli produkcyjnych. W nagłych przypadkach zezwala się na margines dwóch dni. Obsada kurcząt  w takim przypadku nie może jednak przekraczać 32 kg/m2.
        W drodze odstępstwa od powyższej zasady Państwa Członkowskie mogą zezwolić, aby obsada kurcząt  nie przekraczała 38 kg/m2, pod warunkiem, że spełnione są dodatkowe wymogi w zakresie ochrony ptaków określone w załącznikach do niniejszej dyrektywy. Również w tym przypadku maksymalną obsadę kurcząt na metr kwadratowy oblicza się jako średnią trzech ostatnich cykli produkcyjnych. W nagłych przypadkach zezwala się na margines dwóch dni. Pojedyncze stado nie może jednak przekraczać wtedy 40 kg/m2.
          PE postanowił także, aby po 1 stycznia 2013 r. obsada ptaków w  produkcji kurcząt brojlerów nie była większa niż 34 kg/m2, liczona również jako średnią trzech ostatnich cykli produkcyjnych z dopuszczalnym marginesem dla pojedynczego stada 36 kg/m2 .  
            Dyrektywa  nakłada na odpowiednie władze obowiązek kontroli i monitorowania wszystkich ferm objętych zakresem niniejszej dyrektywy. Dobrostan kurcząt przeznaczonych na produkcję mięsa należy monitorować także w zakładach utrzymujących niską obsadę kurcząt, jako że sama obsada nie gwarantuje dobrostanu zwierząt, na który wpływa wiele innych czynników. W dyrektywie określone są kategorie niedociągnięć w zakresie dobrostanu wykazywane przez odpowiednie kontrole oraz zasady monitorowania nieprawidłowości występujących u brojlerów po uboju na podstawie zmian na łapach kurcząt. Ten system monitorowania będzie wdrożony za dwa lata. Postanowienia dyrektywy wskazują ponadto konieczność posiadania odpowiednich kompetencji i kwalifikacji osób zajmujących się obsługą brojlerów, uzyskanych w wyniku szkoleń, których zakres jest określony w niniejszej dyrektywie.
Komisja  Europejska nie później niż sześć miesięcy od dnia przyjęcia niniejszej dyrektywy, przedstawi Parlamentowi Europejskiemu i Radzie raport z możliwego wprowadzenia na poziomie Wspólnoty, obowiązkowego i zharmonizowanego systemu etykietowania mięsa kurcząt, produktów mięsnych i wyrobów mięsnych, opartego na przestrzeganiu standardów dobrostanu zwierząt, łącznie z podawaniem na opakowaniu jasnych informacji o standardach produkcji i o pochodzeniu produktu . Na etykiecie będzie figurować jaka jest osada kurcząt w gospodarstwach, wiek ptaków bądź inne parametry, które zdaniem konsumentów powinny być uwzględniane.
Zatwierdzona przez parlament dyrektywa dotyczyć będzie utrzymania kurcząt z przeznaczeniem na produkcję mięsa.
Nie ma ona  jednak zastosowania do:
              a) gospodarstw, w których liczba kurcząt nie przekracza 100;
              b) gospodarstw posiadających wyłącznie stada hodowlane kurcząt;
              c) wylęgarni.
Dyrektywa ma zastosowanie do stad odchowywanych w gospodarstwach, które posiadają zarówno stada hodowlane jak i odchowywane.
Podstawowe wymogi w zakresie utrzymania kurcząt brojlerów są zawarte w załączniku do Dyrektywy 98/58.Poniżej przedstawione zostaną dodatkowe wymagania  wynikające z treści nowej dyrektywy a obowiązujące we wszystkich fermach, których dotyczy niniejsza dyrektywa oraz wymagania jakie muszą spełniać dodatkowo gospodarstwa chcące utrzymywać kurczęta brojlery o zwiększonej obsadzie do 38 kg/m2.

Dodatkowe  wymogi  w zakresie ochrony kurcząt brojlerów

Urządzenia do pojenia są ustawiane i utrzymywane w sposób minimalizujący ryzyko wylewania się wody.
1.  Kurczęta powinny mieć stały dostęp do paszy lub gdy pasza jest im zadawana w poszczególnych porach  nie mogą być jej pozbawiane dłużej niż 12 godzin przed przewidywaną godziną uboju.
2.  Wszystkim kurczętom należy zapewnić stały dostęp do ściółki, która jest sucha i ma kruchą powierzchnię. Po opróżnieniu budynku należy usunąć ściółkę, zakład musi zostać wydezynfekowany i wyczyszczony, a nowe ptaki muszą otrzymać nową ściółkę.
3.  Właściciel lub opiekun zapewnia, aby każdy budynek fermy był wyposażony w systemy wentylacji, ogrzewania i schładzania, które są zaprojektowane, zbudowane i działające w taki sposób, aby:
          a)  koncentracja amoniaku nie przekraczała 20 ppm, a koncentracja dwutlenku węgla nie przekraczała 3000 ppm, mierzonych na

               poziomie głów kurcząt;
          b)  wydajność wentylacji pozwalała uniknąć przegrzania i, jeśli to konieczne, była sprzężona z systemami ogrzewania dla

               obniżenia wilgotności;
          c)  temperatura wewnętrzna, podczas gdy temperatura zewnętrzna mierzona w cieniu przekracza 30° C, nie przekraczała tej

               temperatury zewnętrznej o więcej niż 3° C;
          d)  wilgotność względna wewnątrz budynku nie przekraczała 70 % gdy temperatura zewnętrzna jest niższa niż 10° C.
          e)  systemy wentylacji, ogrzewania i schładzania powinny podlegać kontroli w odstępach czasu wskazanych w dokumentacji

                wymaganej w załączniku II pkt 2.
4.  Poziom hałasu powinien być minimalizowany. Wentylatory, urządzenia do karmienia lub inne wyposażenie powinno być tak skonstruowane, umieszczone, obsługiwane i utrzymywane, aby powodowało możliwie najmniejszy hałas.
5.  Wszystkie budynki powinny posiadać niemigoczące oświetlenie o minimalnej intensywności 50 luksów przy włączonym świetle, mierzone na poziomie oka ptaka, oświetlające całą powierzchnię podłogi. Czasowe ograniczenie poziomu oświetlenia może być dopuszczone, jeśli to konieczne, po wydaniu opinii przez lekarza weterynarii. 
W terminie siedmiu dni licząc od chwili umieszczenia kurcząt w budynkach i do trzech dni przed przewidywanym czasem uboju, oświetlenie powinno być dostosowane do 24-godzinnego rytmu z okresami zaciemnienia trwającego co najmniej w sumie 6 godzin, z czego co najmniej 4 godziny nieprzerwanego zaciemnienia.
6.  Wszystkie kurczęta muszą podlegać kontroli co najmniej dwa razy dziennie lub jeżeli zakład jest wyposażony w zaawansowany system monitoringu (skomputeryzowany monitoring przy użyciu kamer) uwzględniający szereg parametrów związanych z zachowaniem i zdrowiem, co najmniej raz dziennie. Szczególną uwagę należy zwrócić na objawy wskazujące na zmniejszony dobrostan zwierząt (w tym zdrowie zwierząt). W razie konieczności należy kontaktować się z lekarzem weterynarii.
7.  Kurczęta, które mają poważne obrażenia lub wykazują wyraźne objawy zaburzeń zdrowotnych, takie jak trudności w chodzeniu, poważne puchliny brzuszne lub wady rozwojowe, oraz mogą cierpieć, są poddawane stosownemu leczeniu lub natychmiast poddane ubojowi. Jeżeli jest to konieczne, należy skontaktować się z lekarzem weterynarii.
8.  Właściwe władze przeprowadzają inspekcję nie rzadziej niż raz do roku.
9.  Te części budynku, urządzeń lub przyrządów, które mają kontakt z kurczętami, powinny być starannie oczyszczone i dezynfekowane za każdym razem po zakończeniu cyklu produkcyjnego, zanim do jednostki zakładu zostanie wprowadzone nowe stado. Zdecydowanie zaleca się stosowanie systemu "all in – all out" i czyszczenie  pomieszczenia przed wprowadzeniem kolejnego stada.
10.  Poza dokumentacją prowadzoną zgodnie z pkt 5 Załącznika do dyrektywy 98/58/WE właściciel lub opiekun prowadzi dokumentację dla każdego kurnika w gospodarstwie, zawierającą:
       a) liczbę tuczonych kurcząt;
       b) pochodzenie i rasę kurcząt;
       c) krzyżówkę lub odmianę hodowlaną kurczęcia;
       d) datę, ilość i rodzaj podawanej paszy;
       e) zalecaną opiekę  weterynaryjną;
       f)  codzienną śmiertelność oraz wskazanie jej przyczyn, jeśli są znane;
       g) codzienne temperatury w kurniku (maksymalne i minimalne);
       h) średnią wagę w chwili wysyłania kurcząt do uboju;
        i) liczbę kurcząt wysyłanych do uboju oraz liczbę kurcząt padłych do chwili przybycia do rzeźni;
       j)  liczbę kurcząt pozostałych w stadzie po sprzedaży kurcząt lub poddaniu ich ubojowi.

Dokumentacja ta przechowywana jest przez co najmniej trzy lata i jest udostępniana właściwemu organowi podczas dokonywania kontroli lub na żądanie.

Wymogi w stosunku do gospodarstw utrzymujących kurczęta brojlery o zwiększonej obsadzie do 38 kg/m2 .

1.  Właściciel lub opiekun powiadamia właściwy organ o swoim zamiarze zwiększenia obsady powyżej 30 kilogramów żywej wagi w terminie 15 dni przed umieszczeniem stada w kurniku.
Do powiadomienia dołączany jest dokument podsumowujący informacje zawarte w dokumentacji wymaganej na mocy pkt 2. Powiadomienie i dokumenty towarzyszące są zatwierdzone przez lekarza weterynarii opiekującego się  gospodarstwem. 
2.  Właściciel lub opiekun przechowuje i udostępnia niniejszą dokumentację, opisującą szczegółowo systemy produkcji. Dokumentacja ta zawiera w następujące informacje:
    a)  szczegółowe dane techniczne kurnika i jego wyposażenia:
            * plan kurnika, w tym wymiary powierzchni zajmowanej przez kurczęta;
            * system wentylacji oraz, w odpowiednich przypadkach, schładzania i ogrzewania wraz z jego lokalizację, plan wentylacji wskazujący

               docelowe parametry jakości powietrza, takie jak przepływ powietrza, prędkość przepływu powietrza oraz temperatura;
            * informacje dotyczące systemów karmienia i pojenia oraz ich lokalizacji;
            * informacje dotyczące systemów alarmowych i awaryjnych systemów zasilania w razie awarii elektryczności;
            * typ zazwyczaj używanej podłogi i ściółki;
   b)  cel produkcji;
   c)  zarządzanie:
            * liczba osób zajmujących się kurczętami włącznie z danymi kontaktowymi tych osób w razie nagłych przypadków;
            * kwalifikacje właściciela lub opiekuna oraz innych osób zajmujących się kurczętami;
            * dane dostawcy kurcząt oraz paszy;
            * dane lekarza weterynarii opiekującego się  gospodarstwem;
            * plan kontroli i procedury dotyczące codziennego zarządzania gospodarstwem, włącznie z procedurami uboju;
            * plan kontroli i plan konserwacji wyposażenia technicznego;
            * procedury usuwania ptaków z budynku;
            * procedury czyszczenia i dezynfekcji;
            * plan awaryjny do zastosowania w razie awarii elektryczności;
            * ustalenia w zakresie wyłapywania lub przenoszenia ptaków, zwłaszcza w czasie usuwania ich z budynku.
Dokumentacja dostępna jest właściwemu organowi na jego żądanie i musi być uaktualniana. W szczególności należy rejestrować kontrole techniczne systemów wentylacyjnych i alarmowych.
Właściciel lub opiekun powiadamia bez zbędnej zwłoki właściwy organ o jakichkolwiek zmianach dotyczących danego kurnika, wyposażenia lub procedur mogących wywrzeć wpływ na dobrostan ptaków.
3.  W gospodarstwie następujące dane są codziennie monitorowane i rejestrowane przez właściciela lub opiekuna w odniesieniu do każdego kurnika w gospodarstwie:
         a)  temperatura i wilgotność względna wewnątrz każdego kurnika w gospodarstwie oraz temperatura na zewnątrz;
         b)  konsumpcja wody przez kurczęta w każdym kurniku gospodarstwa.
Dokumentacja ta przechowywana jest przez właściciela lub opiekuna przez okres co najmniej trzech lat i jest udostępniana właściwemu organowi podczas dokonywania kontroli lub na żądanie.

OCHRONA ZWIERZĄT W STRATEGII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU UE

OPRACOWANIE PRZYGOTOWANE PRZEZ EUROGRUPĘ NA RZECZ DOBROSTANU ZWIERZĄT [EUROGROUP FOR ANIMAL WELFARE]

PPEurogroup-SDS-1-2005/ marzec 2005
[tłumaczenie na język polski: maj 2006]

W chwili obecnej UE nowelizuje swoją strategię zrównoważonego rozwoju (SZR), którą przyjęto w roku 2001. Rozwój zrównoważony można zdefiniować jako „rozwój, który spełnia potrzeby teraźniejszości, nie naruszając możliwości spełniania swoich potrzeb przez przyszłe pokolenia.”

Relacje ze zwierzętami
Wiele działań prowadzonych przez człowieka z wykorzystaniem zwierząt lub mających wpływ na zwierzęta ma charakter niezrównoważony, ponieważ zagraża przetrwaniu gatunków, stwarza poważne zagrożenie dla zdrowia ludzi lub zwierząt albo dla środowiska, lub w sposób bezmyślny marnotrawi zasoby zwierzęce lub im szkodzi. Działania takie obejmują na przykład wykorzystywanie tysięcy zwierząt w testach chemicznych i manipulacji genetycznej, stosowanie hodowli selektywnej do zwiększania produktywności zwierząt gospodarskich (co prowadzi do problemów zdrowotnych), czy masowy import dzikich zwierząt w celach handlowych (co zagraża zachowaniu gatunków w miejscach ich pochodzenia oraz stanowi zagrożenie dla fauny UE, gdy gatunki takie stają się inwazyjne). Eurogrupa ds. Dobrostanu Zwierząt uważa, że tam, gdzie kwestie ochrony zwierząt w poważny sposób wiążą się z problemem zrównoważonego rozwoju, powinny być włączone do SZR UE.

Ponadto w pewnych kluczowych sferach objętych SZR – takich, jak rolnictwo, transport i badania – UE jest zobowiązana na mocy postanowień Protokołu Traktatu Amsterdamskiego do „traktowania wymogów w zakresie dobrostanu zwierząt z pełną uwagą”.  Po wejściu w życie Traktatu Konstytucyjnego, powyższym zostaną objęte również łowiska.

Niniejsze opracowanie porusza istotne problemy w zakresie dobrostanu zwierząt, mające związek z niezrównoważonymi działaniami i dotyczące trzech priorytetowych obszarów, które Rada Göteborska uznała za centralne dla SZR: zdrowia publicznego, zarządzania zasobami naturalnymi i zmiany klimatu. 

ZDROWIE PUBLICZNE
Cele SZR w zakresie zdrowia publicznego obejmują: poprawę bezpieczeństwa i jakości żywności, zahamowanie zjawiska uodparniania się na antybiotyki i zapewnienie bezpieczeństwa substancji chemicznych.

Zagrożenia dla bezpieczeństwa żywności i zdrowia zwierząt wynikające z bardzo intensywnej produkcji zwierząt (1).
Bardzo intensywna produkcja zwierząt często prowadzi do poważnych problemów zdrowotnych u zwierząt, sprawia, że odczuwają one ból, jak również znacznie ogranicza możliwość realizacji naturalnych dla nich zachowań, co prowadzi do stresu i innych form cierpienia psychicznego. Zdrowie zwierząt jest częścią dobrostanu zwierząt: w przypadku, gdy stan zdrowia zwierzęcia jest zły, poziom jego dobrostanu jest niski.  Kirkden & Broom (2004) (2) w opracowaniu dostępnej literatury doszli do wniosku, że istnieje wiele dowodów na to, że niski poziom dobrostanu prowadzi do niskiego poziomu zdrowia, oraz że dobrostan zwierząt ma związek z ich zdrowiem. W szczególności wykazali, w jaki sposób wyzwania środowiskowe, jakie stają się udziałem bydła i owiec w czasie transportu, odpowiadają za takie problemy z ich dobrostanem, jak urazy, wyczerpanie i odwodnienie, które mogą zwiększać zachorowalność na zapalenie płuc.

Bardzo intensywna produkcja zwierząt wiąże się również z poważnymi zagrożeniami dla bezpieczeństwa żywności. Duże stłoczenie i często urągające higienie warunki produkcji przyczyniają się do szybkiego rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych, w tym zoonoz (chorób zwierzęcych, które mogą się przenosić na ludzi) na terenie, na którym prowadzony jest chów. Również selektywna hodowla zwierząt mająca na celu zwiększanie poziomu produkcji może prowadzić do obniżenia odporności zwierząt, czyli naraża je na zwiększoną podatność na infekcje (Kirkden i Broom, 2004). 

Miliony zwierząt gospodarskich są co roku transportowane na dalekie odległości. Z transportami takimi wiąże się zagrożenie rozprzestrzeniania patogenów zoonoz takich jak Salmonella i Campylobacter oraz zakaźnych chorób zwierzęcych (w tym pryszczycy i klasycznego pomoru świń) na dalekie odległości. W raporcie sporządzonym w roku 2004 przez Panel Naukowy ds. Zdrowia i Dobrostanu Zwierząt Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) znalazła się konkluzja, ze transport „może prowadzić do rozprzestrzeniania się chorób zwierzęcych i zoonoz na dalekie odległości”. Opublikowany w roku 2002 (3) raport Komitetu Naukowego ds. Zdrowia i Dobrostanu Zwierząt (SCAHAW) już wcześniej stwierdzał, że czynniki powodujące stres u zwierząt podczas transportu mogą zwiększać poziom i przeżywalność patogenów wydzielanych przez zwierzęta cierpiące na podkliniczną postać choroby, tym samym zwiększając również ich zakażalność.

Związek pomiędzy niskim poziomem zdrowia zwierząt a ryzykiem dla zdrowia człowieka stwierdzono w Opinii w sprawie Zoonoz  Przenoszonych Drogą Pokarmową sporządzonej przez Komitet Naukowy ds. Działań Weterynaryjnych związanych ze Zdrowiem Publicznym [Scientific Committee on Veterinary Measures relating to Public Heath] (12 kwietnia 2000).

Odporność na antybiotyki
Wiele patogenów odpowiadających za poważne choroby człowieka uodporniło się na niektóre antybiotyki. Częściowo wynika to z nieodpowiedzialnego stosowania antybiotyków w medycynie ludzkiej, ale jest również skutkiem ich nadmiernego wykorzystywania w bardzo intensywnej produkcji zwierzęcej. Odporne na antybiotyki bakterie mogą być przenoszone ze zwierząt na ludzi – przede wszystkim za pośrednictwem łańcucha pokarmowego (4).

Antybiotyki są rutynowo wykorzystywane w intensywnej produkcji zwierzęcej zarówno jako stymulatory wzrostu (w paszy dla zwierząt), jak również w ramach działań profilaktycznych, gdy antybiotyki podaje się całym stadom w celu zapobieżenia zachorowaniom na choroby, których nie da się uniknąć, gdy dużą liczbę zwierząt utrzymuje się w stłoczeniu (nierzadko w warunkach sprzecznych z higieną). W rezultacie antybiotyki są wykorzystywane jako substytut właściwych warunków chowu zwierząt i higieny.

1 stycznia 2006 roku wszedł w życie unijny zakaz stosowania wszelkich antybiotyków jako dodatków do paszy. W praktyce nie musi to doprowadzić do zmniejszenia ilości antybiotyków stosowanych w chowie zwierząt, ponieważ antybiotyki będące stymulatorami wzrostu również pomagają zapobiegać chorobom. Zakaz stosowania antybiotyków jako dodatków paszowych może równie dobrze skutkować zwiększeniem ich wykorzystywania w profilaktyce, kiedy to podaje się je całym stadom, choć zaledwie jedno lub dwa zwierzęta chorują.  Może też dojść do zwiększonego stosowania leków w terapii zwierząt w systemach chowu, w których skutki złej praktyki były dotąd maskowane poprzez profilaktyczne podawanie leków. Jeżeli UE ma zatrzymać spadek skuteczności działania antybiotyków w medycynie ludzkiej, musi doprowadzić do stopniowego zakończenia ich rutynowego stosowania w chowie zwierząt, przy jednoczesnym wprowadzeniu programu poprawy zdrowia zwierząt poprzez poprawę warunków, w jakich są utrzymywane (naturalnie nie ma zastrzeżeń co do terapeutycznego stosowania antybiotyków w celu leczenia pojedynczych sztuk chorych zwierząt).

Eksperymenty na zwierzętach
Zaprzestanie wykorzystywania zwierząt w eksperymentach, które powodują ból, cierpienie, stres lub trwały uszczerbek na zdrowiu powinno być jednym z priorytetowych celów zrównoważonego rozwoju nie tylko z powodów etycznych, ale również naukowych. Wykorzystywanie zwierząt jako „modeli” ludzkiej choroby i ludzkiej podatności na toksyczne substancje chemiczne jest wysoce niesatysfakcjonujące z powodu różnic w zakresie biologii i biochemii gatunków.

Naukowcy opracowali wiele technik badawczych, w których nie wykorzystuje się zwierząt.  Należą do nich hodowla komórek, modele komputerowe i matematyczne, czy nieinwazyjne obrazowanie ludzkiego mózgu.  Takie alternatywy niosą ze sobą możliwość zapewnienia lepszej jakości informacji przydatnych do ochrony zdrowia i środowiska oraz zrozumienia procesów chorobowych.  Są również często konkurencyjne pod względem kosztów, a ich przeprowadzenie jest szybsze. Aby zastąpić badania z wykorzystaniem zwierząt takimi metodami, trzeba je nadal rozwijać i stosować.

Przyszłość bezpiecznego testowania i badań medycznych leży w wykorzystaniu nowoczesnych, zaawansowanych technik, w których nie wykorzystuje się zwierząt, a które mogą zrewolucjonizować tę sferę.  Poprzez zapewnienie większej ilości środków na rozwój, walidację i stosowanie alternatyw, UE mogłaby się stać światowym liderem w tym zakresie, co może również prowadzić do ważnych skutków ekonomicznych, takich jak tworzenie miejsc pracy dla osób posiadających wysokie kwalifikacje.

ZARZĄDZANIE ZASOBAMI NATURALNYMI
Celem SZR w tej dziedzinie jest miedzy innymi ochrona siedlisk i zahamowanie utraty bioróżnorodności do roku 2010, jak również zapewnienie zrównoważonych łowisk i zdrowych ekosystemów morskich.

Handel dzikimi gatunkami fauny
UE jest jednym z największych importerów dzikich zwierząt i ich produktów. W latach 1996-2002 UE i nowe Państwa Członkowskie importowały następujące zwierzęta i produkty chronione (znajdujące się na liście CITES): 6 milionów ptaków (86% światowego importu żywych ptaków), 1,6 miliona żywych gadów (17% światowego importu) 10 milionów skór gadów (35%) i 57.000 żywych ssaków (25%).  Wśród importowanych ptaków znalazło się 1,6 miliona papug.  Wśród importowanych gadów znajdują się jaszczurki (np. iguany), węże, żółwie i krokodyle. Oprócz legalnego handlu w tym zakresie kwitnie również handel nielegalny; szacuje się, że jego wartość w skali światowej ustępuje pod względem wartości jedynie handlowi narkotykami.

Handel ten, a zwłaszcza jego nielegalny sektor, stanowi poważne zagrożenie dla przetrwania wielu gatunków zwierząt w stanie dzikim. Jako ważny konsument dzikich gatunków zwierząt, UE jest szczególnie odpowiedzialna za zapewnienie, aby nie zagrażał on gatunkom i za doprowadzenie do eliminacji nielegalnego handlu. 

Handel dzikimi gatunkami zwierząt jest napędzany rosnącym w UE zapotrzebowaniem na egzotyczne zwierzęta domowe. Eurogrupa uważa, że import zwierząt złapanych na wolności, a w szczególności ptaków, z przeznaczeniem na handel, powinien być zakazany, ponieważ zagraża przetrwaniu gatunków i może wprowadzać choroby śmiertelne (w tym ptasią grypę i egzotyczny pomór rzekomy ptaków) do UE, zagrażając przemysłowi drobiarskiemu UE.

Celem istniejących przepisów UE dotyczących ogrodów zoologicznych jest ochrona dzikich gatunków fauny i bioróżnorodności poprzez wprowadzenie licencjonowania i inspekcji ogrodów zoologicznych oraz wzmocnienie roli ogrodów zoologicznych w ochronie bioróżnorodności. Istnieją jednak uzasadnione obawy, że ponad połowa obiektów, które można zaklasyfikować jako ogrody zoologiczne w UE, nie spełnia tych celów w sposób satysfakcjonujący pod względem dobrostanu zwierząt. Przepisy unijne wymagają, aby ogrody zoologiczne zapewniały zwierzętom warunki, spełniające wymogi poszczególnych gatunków pod względem ich biologii i ochrony, miedzy innymi poprzez zapewnienie gatunkom indywidualnego wyposażenia (zwanego „wzbogaceniem”) w zajmowanych przez nie pomieszczeniach/wybiegach i utrzymywanie opieki na wysokim poziomie. Obiekty, które nie spełniają tych warunków i nie uczestniczą w działaniach w zakresie ochrony, należy zamknąć. Ponadto niektóre gatunki, których potrzeby są tak szczególne, że bardzo trudno je zaspokoić w niewoli (np. słonie (5) i delfiny (6)), w ogóle nie powinny być utrzymywane w ogrodach zoologicznych.

Zagrożenia dla dzikich gatunków fauny UE oraz ich siedlisk
Komisja przyznaje, że na skutek takich działań, jak intensywny chów zwierząt gospodarskich, zniszczono wiele naturalnych siedlisk.  Komisja podkreśla, że bioróżnorodność UE jest zagrożona: zagrożonych jest 42% naszych rodzimych ssaków, 38% ptaków, 30% płazów, 45% gadów i 52% ryb słodkowodnych.  Utrata bioróżnorodności ma również negatywne skutki gospodarcze, ponieważ bioróżnorodność zapewnia surowce i jest podstawą naszego sektora żywności, rolnictwa i rybołówstwa.

Aby powstrzymać utratę bioróżnorodności, niezbędne jest bardziej zdecydowane działanie.  UE powinna w szczególności: (a) zagwarantować pełne ujęcie celów z zakresu zrównoważonego rozwoju w innych sektorach, w tym w sektorze rolnictwa i rybołówstwa, (b) zapewnić poprawę wdrażania Dyrektywy o Siedliskach i Ptakach przez Państwa Członkowskie i (c) podjąć działania mające na celu zapewnienie skutecznego zarządzania obszarami Natura 2000.

Straty środowiskowe wynikające z bardzo intensywnego chowu zwierząt gospodarskich
Wpływ stosowania pestycydów na środowisko w intensywnej uprawie roli i ogrodnictwie jest dobrze znany. Należy dodać, że ich standardowe, zgodne z prawem zastosowanie w zwykłej praktyce rolnej ma również poważny negatywny wpływ na lokalnie występujące dzikie zwierzęta (7).

Poza kwestią dobrostanu zwierząt gospodarskich, bardzo intensywna produkcja zwierzęca nakłada też obciążenie (będące zaprzeczeniem zasad zrównoważonego rozwoju) na wodę, glebę i atmosferę.  Dodany w uzasadnionej ilości, nawóz wzbogaca glebę, jednak nadmiar substancji odżywczych w ogromnych ilościach nawozu i płynnej gnojowicy produkowanych w gospodarstwach prowadzących intensywny chów stanowi źródło poważnego zanieczyszczenia.  Świnie i drób wydalają około ? azotu i fosforanu zawartego w paszy.  Związki te dostają się następnie do rzek, jezior i wód gruntowych, zanieczyszczając źródła wody pitnej i niszcząc ekosystemy wodne i bagienne. Chów zwierząt odpowiada też za emisję szkodliwych gazów cieplarnianych – informacje na ten temat ujęto w części poświęconej zmianom klimatycznym.

Należy również zwrócić uwagę na fakt, że niektóre systemy chowu „wolnowybiegowego”, często uważane za „ekstensywne”, mogą mieć poważny negatywny wpływ zarówno na środowisko, jak i na dobrostan zwierząt – w związku z tym należy je uznać za niezrównoważone.  Jako przykład możemy tu podać utrzymywane w górach owce, bydło i kozy, których nadmierna obsada powoduje poważne zniszczenia siedlisk dzikich zwierząt, zaś utrudniony do nich dostęp uniemożliwia właściwą opiekę.

Zdecydowane opowiedzenie się UE za przejściem do przyjaznego środowisku chowu zwierząt położyłoby kres złym warunkom, które są nieodłącznym elementem intensywnej produkcji zwierząt, jak również przyniosłoby ze sobą zrównoważone rolnictwo, które nie zagraża ani środowisku, ani siedliskom i bioróżnorodności.

Środowisko morskie
Wiele działań człowieka zagraża gatunkom i ekosystemom morskim – dotyczy to między innymi zanieczyszczenia przez substancje chemiczne i ropę naftową.  Pilnie potrzeba zintegrowanego podejścia do ochrony środowiska morskiego.  Z niezrównoważonymi działaniami wiążą się dwa poważne problemy dobrostanu zwierząt:

Przyłowy delfinów i morświnów
Największe zagrożenia dla ochrony delfinów i morświnów wynikają z przyłowów.  Co roku tysiące tych niewielkich waleni są przypadkowo zagarniane w sieci rybackie i w nich giną.  Rozporządzenie z roku 2004 wprowadziło środki, które są w znacznej mierze nieadekwatne.  Wymaga ono, aby część statków miała na pokładzie obserwatorów monitorujących przyłów i była wyposażona w pingery (mocowane do sieci urządzenia akustyczne zapobiegające zbliżaniu się waleni do urządzeń połowowych) – dotyczy to niektórych łowisk.  Niestety, wymogi te nie stosują się do mniejszych jednostek pływających. Chociaż pingery są przydatne, ich skuteczność jest ograniczona.  Niezbędne jest wprowadzenie zmian do Rozporządzenia.  Aby powstrzymać spadek pogłowia delfinów i morświnów, pilnie potrzebne są poważne zmiany w zakresie urządzeń połowowych i metod połowów.

Potrzeba ochrony wielorybów przed sonarami wojskowymi
Stosowanie sonarów o wysokim natężeniu sygnałów, wykorzystywane do śledzenia łodzi podwodnych, wiąże się z masowymi zgonami wielorybów, które wypływają na morski brzeg.  Sonary mogą również powodować utratę słuchu i zniszczenie organów wewnętrznych. Parlament Europejski głosował za przyjęciem moratoriów i ograniczeń stosowania morskich sonarów aktywnych o wysokim natężeniu sygnałów.

Akwakultura
Problemy związane z dobrostanem mogą pojawiać się również w intensywnym chowie ryb, na poziomie opieki, transportu, jakości wody i uboju. Mogą też występować w mniej intensywnych systemach chowu – jeżeli na przykład łosoś ma do swojej dyspozycji zbyt dużą przestrzeń, rozwija zachowania terytorialne i staje się agresywny. Pomimo tego UE nie określiła jeszcze jakichkolwiek standardów w zakresie dobrostanu, które chroniłyby ryby hodowlane.  Łosoś atlantycki i pstrąg tęczowy to główne gatunki ryb hodowlanych w Europie, przy czym rośnie zainteresowanie innymi gatunkami, w tym dorszem i halibutem.

Fekalia ryb i niezjedzone resztki pokarmu opadają na dno morza, zanieczyszczając środowisko wodne.  Taki osad zabija florę i faunę morską i prowadzi do szkodliwego kwitnienia alg, chociaż przy prawidłowej gospodarce skutki mogą ograniczać się do niewielkiego obszaru w bezpośredniej bliskości klatek8.  Przeprowadzone niedawno (jeszcze niepublikowane) badania dotyczące hodowli dorsza w Szkocji mogą sugerować, że jakość bentosu znajdującego się pod niektórymi hodowlami może wręcz się poprawiać po pierwszym sezonie hodowlanym.

Hodowla ryb może mieć również negatywny wpływ na ryby żyjące w stanie dzikim – gdy dochodzi do ich krzyżowania się z rybami, które uciekły z hodowli, ich potomstwo – hybrydy - traci część adaptacji genetycznej występującej u ryb bytujących w stanie dzikim i charakteryzuje się niższą przeżywalnością, choć długoterminowe skutki powyższego na trendach występujących w populacji dzikiej nie są jeszcze poznane.  Poza tym może dojść do przeniesienia wszy morskich z łososi hodowlanych na dzikie łososie i pstrągi, co prowadzi do wzrostu śmiertelności.  Związek pomiędzy łososiem hodowlanym a zmniejszającymi się lokalnie populacjami ryb żyjących w stanie dzikim udowodniono w Szkocji, gdzie z powodu działania szeregu czynników, w tym „dzikich”, niezrównoważonych połowów i degradacji siedlisk, populacje znajdują się na poziomie prawie kryzysowym.

Jeżeli akwakultura ma być realną i zrównoważoną alternatywą dla znacznie zmniejszonych populacji ryb żyjących w stanie dzikim, musi odbywać się w sposób przyjazny środowisku i dobrostanowi zwierząt.

ZMIANA KLIMATU
Cele SZR mające odniesienie do zmiany klimatu obejmują uzyskanie istotnej redukcji emisji gazów cieplarnianych.

Zmiana klimatu może zagrozić przetrwaniu wielu gatunków lądowych i morskich na skutek prawdopodobnego negatywnego wpływu na ich siedliska i zasoby pokarmowe.  Intensywna produkcja zwierzęca przyczynia się do globalnego ocieplenia i zakwaszania poprzez emisję amoniaku z fekaliów zwierzęcych, metanu (głównie dotyczy to bydła), podtlenku azotu pochodzącego z nawozów i gnojowicy, i dwutlenku węgla. 

Eurogrupa proponuje, aby włączyć dobrostan zwierząt do zrównoważonego rozwoju

Mechanizmy polityki powinny zachęcać do zrównoważonego chowu
Przejście do bardziej zrównoważonego, ekstensywnego i przyjaznego zwierzętom chowu doprowadziłoby do powstania nowych miejsc pracy na terenach wiejskich i pomogłoby zmniejszyć negatywny wpływ intensywnego chowu na środowisko i zdrowie. Zachętą do takiego przejścia mogłyby być:
       * instrumenty rynkowe opracowane w taki sposób, aby zinternalizować koszty zewnętrzne, np. podatek od nadmiernej produkcji nawozu;
       * dalszy transfer funduszy wynikających ze Wspólnej Polityki Rolnej (CAP) do środowiska wiejskiego,  z zachowaniem wymogu, aby środki zachęcające do ekstensywnego chowu zwierząt i przyjmowania/utrzymywania wysokich standardów w zakresie dobrostanu zwierząt były ujęte we wszystkich planach rozwoju wsi Państw Członkowskich;
       * promocja zmian we wzorcach konsumpcji i produkcji, wspierających odchodzenie od intensywnego chowu zwierząt gospodarskich;
       * polityka w zakresie zamówień publicznych na dostawę żywności – przyjęcie przez rządy, szkoły, szpitale, siły zbrojne i więzienia polityki, która wspierałaby dostawę żywności produkowanej w sposób zrównoważony i humanitarny; 
       * zamówienia prywatne na dostawę żywności: przyjęcie przez supermarkety, producentów żywności i sieci restauracji (w ramach Korporacyjnej Strategii Odpowiedzialności Społecznej) polityki zaopatrywania się wyłącznie w mięso, mleko i jaja, które zostały wyprodukowane w sposób zrównoważony i humanitarny.

Wymiar międzynarodowy
W wyniku liberalizacji handlu wywierana jest presja na standardy UE w zakresie dobrostanu zwierząt. Jest bardzo ważne, aby w wyniku negocjacji z WTO doprowadzono do zwiększenia możliwości UE w zakresie utrzymania i poprawy dobrostanu zwierząt i zrezygnowano z zachęt do dalszej światowej industrializacji chowu zwierząt poprzez tzw. „wyścig do dna”.

Na całym świecie istnieje wiele zagrożeń dla dobrostanu i przetrwania zwierząt. UE i Państwa Członkowskie muszą wraz ze swoimi międzynarodowymi partnerami na forach takich, jak CITES i Międzynarodowa Komisja Wielorybnicza, znaleźć ogólnoświatowe rozwiązania dla tych zagrożeń. 

UE powinna promować zrównoważony chów zwierząt w krajach rozwijających się i zniechęcać do rozwoju przemysłowego chowu zwierząt, który dla drobnych rolników stanowi konkurencję, której nie potrafią sprostać, a która tym samym odbiera im środki do życia, narusza bezpieczeństwo żywności i niszczy środowisko. UE oferuje już pomoc, mającą na celu ułatwienie krajom rozwijającym się wejście na rynki eksportowe.  Ta pomoc powinna być w tej chwili poszerzana w taki sposób, aby w krajach rozwijających się produkcja opierała się na gospodarstwach prowadzących chów zwierząt w sposób zrównoważony i humanitarny, i aby mogły one rzeczywiście wchodzić na rynki Północy.

Wniosek
Eurogrupa wzywa Radę oraz Komisję do aktualizacji celów SZR UE w celu zmierzenia się z problemami z zakresu dobrostanu zwierząt nakreślonymi w niniejszym opracowaniu (z których wszystkie mają negatywny wpływ na rozwój zrównoważony) oraz do znalezienia i wdrożenia środków, stanowiących dla nich rozwiązanie.

Przypisy:

1 W tym kontekście uznajemy za bardzo intensywne takie systemy produkcji zwierzęcej, w których zwierzęta są utrzymywane na niewielkiej przestrzeni, gdzie obsada jest tak duża, że zwierzęta nie mogą realizować swoich naturalnych zachowań (niekiedy nie mogą się nawet odwrócić), zaś środowisko jest ubogie w bodźce lub w ogóle nie zapewnia tzw. wzbogacenia. Jesteśmy jednocześnie świadomi, że tak zwane systemy ekstensywne, w których utrzymuje się zbyt wiele zwierząt na jednostkę powierzchni, uniemożliwiają właściwą opiekę nad zwierzętami i/lub nie zapewniają im schronienia przed niekorzystnymi warunkami pogodowymi, również prowadzą do niskiego poziomu dobrostanu i szkód w środowisku.
2 Kirkden & Broom, 2004. Links between animal health, in the terms of the World Trade Organisation, and animal welfare. Raport sporządzony na zlecenie the Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals.
3 “The Welfare of Animals during Transport (details for horses, pigs, sheep and cattle)”, Scientific Committee on Animal Health and Animal Welfare, 2002
4 David Taylor (2003). Antimicrobial Resistance and Community Based Animal Health. W: Community Animal Health Workers – Threat or opportunity? The IDL Group eds. Crewkerne 2003 str. 56-64.
5 Clubb R. i Mason G. 2002. A review of the Welfare of Zoo Elephants in Europe, University of Oxford
6 Klinowska M. i Brown S. 1986.  A Review of Dolphinaria prepared for the Department of the Environment (UK)
7 “Effects of pesticides on Wild Terrestrial Mammals in Britain” David MacDonald, przegląd literatury dla RSPCA, 2002
8 AMEC Earth & environmental Ltd 2002. Aquaculture Information Review.  Kanadyjski raport techniczny w sprawie rybołówstwa i nauk wodnych 2432

Opracowanie dotyczące zrównoważonego rozwoju - Eurogrupa, marzec 2005

Oto obszerny fragment „Komunikatu Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Wspólnotowego planu działań dotyczącego ochrony i dobrostanu zwierząt na lata 2006 – 2010”.

Dokument przesłany został do Klubu Gaja przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

„1. WSTĘP
Przedstawiany niniejszym Wspólnotowy plan działań na rzecz ochrony i dobrostanu zwierząt (zwany dalej "Planem działań na rzecz dobrostanu zwierząt") wynika ze zobowiązań Komisji wobec obywateli UE, zainteresowanych stron, Parlamentu Europejskiego i Rady, które wymaga opracowania jasnej i kompleksowej mapy działań w zakresie dobrostanu zwierząt planowanych przez Komisję na najbliższe lata. Stanowi od także odpowiedź na zasady określone w Protokole w sprawie ochrony i dobrostanu zwierząt, który stał się załącznikiem do Traktatu ustanawiającego WE na mocy traktatu amsterdamskiego. (…)

2. CELE
Podstawowe cele, które Komisja pragnie osiągnąć opracowując niniejszy plan działań, to:
   - jaśniejsze określenie kierunku polityki wspólnotowej w dziedzinie ochrony i dobrostanu zwierząt w najbliższych latach;
   - dalsze propagowanie wysokich standardów w zakresie dobrostanu zwierząt w UE i na arenie międzynarodowej;
   - zapewnienie lepszej koordynacji wykorzystania istniejących środków, przy jednoczesnym określaniu przyszłych potrzeb;
   - wsparcie dla przyszłych tendencji w badaniach naukowych w dziedzinie dobrostanu zwierząt oraz dalsze wsparcie dla stosowania zasady ,,3R" (ang. replacement - zastępowanie [badań na zwierzętach innymi metodami]; reduction - ograniczanie [skali badań na zwierzętach] i refinement - doskonalenie [metod badań];
   - spójniejsze i bardziej skoordynowane podejście do ochrony i dobrostanu zwierząt we wszystkich obszarach polityki Komisji, w tym z uwzględnieniem takich aspektów, jak skutki społeczno-gospodarcze nowych środków.

Powyższe cele określono w oparciu o doświadczenia Komisji zdobyte w trakcie planowania, przygotowywania i negocjowania różnych inicjatyw w dziedzinie dobrostanu zwierząt - zarówno w obrębie Komisji, jak w dialogu z Państwami Członkowskimi, różnymi instytucjami UE, a także ze stale rosnącą liczbą innych zainteresowanych stron i organizacji międzynarodowych, które uczestniczą w dyskusjach w tej dziedzinie. W celu osiągnięcia nakreślonych powyżej celów oraz ich bardziej uporządkowanej realizacji w różnych sektorach, których one dotyczą, określono pięć głównych obszarów działań. (…)

3. OBSZARY DZIAŁAŃ
Określono pięć głównych obszarów działań:
1. Udoskonalenie obecnych minimalnych wymogów w zakresie ochrony i dobrostanu zwierząt zgodnie z nowymi wynikami badań naukowych oraz oceną skutków społeczno-gospodarczych, a także ewentualne opracowanie szczegółowych wymogów minimalnych dotyczących gatunków lub zagadnień dotąd nieobjętych prawodawstwem UE. Szczególnie ważnym priorytetem będzie opracowanie zasad, które należy stosować w UE w celu skutecznego egzekwowania i uwzględniania reguł obowiązujących w międzynarodowej wymianie handlowej.
2. Priorytetowe traktowanie wsparcia dla badań naukowych w dziedzinie ochrony i dobrostanu zwierząt tworzących podstawy dla polityki w tej dziedzinie, także dla stosowania zasady ,,3R" - w celu wypełnienia zobowiązań wynikających z Protokołu do Traktatu ustanawiającego WE, mówiących o pełnym uwzględnieniu ochrony zwierząt przy formułowaniu i wdrażaniu polityki w odnośnych dziedzinach, przy jednoczesnym doskonaleniu praktyk w zakresie opracowywania, walidacji, wdrażania i nadzoru alternatywnych metod w dziedzinie badań na zwierzętach.
3. Wprowadzenie standardowych wskaźników w dziedzinie dobrostanu zwierząt - w celu dokonania klasyfikacji stosowanych standardów dobrostanu zwierząt (od standardów minimalnych do wyższych), która pomoże w opracowywaniu metod produkcji i chowu zapewniających lepszą ochronę zwierząt oraz ułatwi stosowanie tych metod w UE i w skali międzynarodowej. Na tej podstawie systematycznej analizie poddane zostaną możliwości wprowadzenia odpowiedniego oznaczenia UE.
4. Skuteczniejsze zaangażowanie w działania posiadaczy zwierząt i osób mających z nimi kontakt oraz ogółu społeczeństwa, a także lepsze informowanie o obecnie obowiązujących standardach w dziedzinie ochrony i dobrostanu zwierząt; uznanie roli tych grup oraz ogółu społeczeństwa w propagowaniu ochrony i dobrostanu zwierząt. W odniesieniu np. do zwierząt gospodarskich może oznaczać to współpracę z detalistami i producentami w celu poprawy zaufania klientów oraz ich wiedzy na temat obecnych praktyk hodowlanych, przekładającej się na. bardziej świadome decyzje podejmowane przy zakupie produktów, a także wypracowanie wspólnych inicjatyw w dziedzinie ochrony zwierząt w celu usprawnienia wymiany informacji i stosowania najlepszych praktyk.
5. Dalsze wsparcie dla inicjatyw międzynarodowych na rzecz poprawy świadomości problematyki ochrony zwierząt i poszerzania pola w tej dziedzinie, w tym podjęcie dialogu z krajami rozwijającymi się w celu zbadania możliwości prowadzenia wymiany handlowej w oparciu o systemy produkcji zapewniające przestrzeganie zasad dobrostanu zwierząt. Wspólnota powinna ponadto aktywnie rozpoznawać problemy w dziedzinie ochrony zwierząt o charakterze transgranicznym, związane ze zwierzętami gospodarskimi lub towarzyszącymi, zwierzętami dzikimi itp. oraz opracować mechanizm szybszego, sprawniejszego i bardziej konsekwentnego rozwiązywania tych problemów. (…)

6. PLANOWANE DZIAŁANIA W DZIEDZINIE OCHRONY I DOBROSTANU ZWIERZĄT 1

Działania szczegółowe	Przewidywany termin
Przedłożenie Radzie i Parlamentowi Europejskiemu sprawozdania z wykonania dyrektywy 98/58/WE dotyczącej ochrony zwierząt gospodarskich	2006*
Przygotowanie wniosku dotyczącego zmiany decyzji 2000/50/WE w sprawie kontroli gospodarstw rolnych.	2006*
Rozpropagowanie Partnerstwa europejskiego między Komisją a branżą, służącego propagowaniu alternatywnych metod badań na zwierzętach	2006*
Przedłożenie Radzie i Parlamentowi Europejskiemu sprawozdania w sprawie różnych systemów chowu kur niosek.	2006*
Badania kontrolne postaw konsumentów w odniesieniu do ochrony i dobrostanu zwierząt gospodarskich i innych.	2006*
Propozycje ustosunkowania się do podnoszonej przez opinię publiczną kwestii handlu futrem psów i kotów oraz produktami pochodnymi.	2006*
Organizacja europejskiej konferencji w sprawie dobrostanu zwierząt wspólnie z austriackim przewodnictwem Rady.	2006*
Lepsze wykorzystanie istniejącej struktury konsultacji (GIR2) w celu określenia priorytetów badań naukowych w dziedzinie dobrostanu zwierząt istotnych dla polityki w tej dziedzinie.	Począwszy od roku 2006
Przedłożenie Radzie i Parlamentowi Europejskiemu sprawozdania w sprawie opracowywania, walidacji i zatwierdzania przez organy regulacyjne metod alternatywnych wobec badań na zwierzętach w dziedzinie kosmetyków.	2006*
Prace na rzecz wsparcia dowodami stanowiska WE zajmowanego na forum WTO w sprawach dobrostanu zwierząt, handlu produktami rolnymi oraz obowiązkowych oznakowaniem produktów rolnych.	2006*
Rozważenie potrzeby dalszej harmonizacji działań w zakresie dobrostanu kolejnych gatunków zwierząt gospodarskich, takich jak indyki czy krowy mleczne, w oparciu o dostępne dowody naukowe i istniejące wytyczne uzgodnione na forum międzynarodowym (np. zalecenia Rady Europy).	2006
Prace przygotowawcze na rzecz stworzenia europejskiego ośrodka/laboratorium do spraw ochrony i dobrostanu zwierząt oraz walidacji alternatywnych metod badań.	2006
Zaplanowanie ewentualnego stworzenia odrębnej platformy informacyjnej w dziedzinie ochrony i dobrostanu zwierząt.	2006
Koordynacja stanowiska Wspólnoty w sprawie przyjęcia zmienionych wytycznych dotyczących utrzymywania zwierząt i opieki nad nimi zgodnie z Konwencją Rady Europy nr 23 (w sprawie ochrony zwierząt kręgowych wykorzystywanych do celów doświadczalnych i do innych celów naukowych) oraz przyjęcia wniosku Komisji dotyczącego zmiany dyrektywy 86/609 w sprawie ochrony zwierząt wykorzystywanych do celów doświadczalnych i do innych celów naukowych.	2006/2007*
Przygotowanie wniosku w sprawie zmiany prawodawstwa wspólnotowego w dziedzinie ochrony zwierząt podczas uboju, w tym uboju sanitarnego.	2007*
Przygotowanie wniosku Komisji w sprawie stosowania systemów nawigacji satelitarnej w kontekście ochrony zwierząt w czasie transportu (w tym z wykorzystaniem wsparcia technicznego ze strony Wspólnego Centrum Badawczego będącego częścią Komisji) oraz opracowanie systemu monitorowania w czasie rzeczywistym warunków transportu zwierząt pod względem ich dobrostanu.	2007*
Włączenie konkretnej strategii komunikacji w dziedzinie ochrony i dobrostanu zwierząt do innych form komunikacji, już wypracowanych przez Wspólnotę w sektorze rolno-żywnościowym, w tym opracowanie internetowych narzędzi szkoleniowych służących lepszemu informowaniu społeczeństwa, zwłaszcza dzieci, o kwestiach związanych z ochroną i dobrostanem zwierząt.	2007*
Stworzenie konkretnych narzędzi komunikacji do wykorzystania we współpracy z międzynarodowymi partnerami handlowymi, służącej wypracowaniu wspólnych uzgodnień w kwestii realizacji wzajemnie uznawanych standardów w zakresie dobrostanu zwierząt.	2007
Organizacja szkoleń dla pracowników właściwych organów Państw Członkowskich odpowiedzialnych za egzekwowanie zasad w zakresie dobrostanu zwierząt. Należy umożliwić uczestnictwo w takich szkoleniach także osób z krajów trzecich, zwłaszcza z krajów rozwijających się. Szczególną uwagę należy zwrócić także na to, by umożliwić uczestnictwo przedstawicieli krajów przystępujących do UE.	2007*
Przedłożenie Radzie i Parlamentowi Europejskiemu sprawozdania w sprawie ochrony cieląt hodowlanych.	2008*
Przedłożenie Radzie i Parlamentowi Europejskiemu sprawozdania w sprawie możliwości wprowadzenia systemu obowiązkowego znakowania mięsa kurzego I produktów z tego mięsa pod względem zgodności z wymogami w zakresie ochrony zwierząt.	2008*
Przedłożenie Radzie i Parlamentowi Europejskiemu sprawozdania w sprawie ochrony hodowlanej trzody chlewnej.	2009*
Ustalenie standardów humanitarnego stosowania sideł z założeniem wdrożenia tych standardów w UE do 2014 r.	2009*
Przedłożenie Radzie i Parlamentowi Europejskiemu sprawozdania w sprawie wpływu parametrów genetycznych na dobrostan kur broilerów i kurcząt brojlerów.	2010*
Stworzenie bazy danych w celu gromadzenia i przechowywania informacji związanych z prawodawstwem wspólnotowym w dziedzinie dobrostanu zwierząt oraz upowszechnianie takich informacji w organach właściwych oraz wśród producentów i konsumentów.	2010*
Przedłożenie Radzie i Parlamentowi sprawozdania w sprawie dalszego stosowania we wspólnotowym prawodawstwie w dziedzinie dobrostanu zwierząt mierzalnych wskaźników (w oparciu o wyniki projektu badawczego w sprawie jakości ochrony zwierząt, oczekiwanych w 2009 r.).	2010
Stworzenie instrumentu prawnego służącego walidacji systemów chowu i hodowli stosujących wyższe standardy w zakresie dobrostanu zwierząt niż te zawarte w stosowanym obecnie prawodawstwie.	2010
Ewentualne stworzenie europejskiej normy jakości dla produktów wytworzonych w ramach systemów stosujących wysokie standardy w dziedzinie dobrostanu zwierząt oraz stworzenie konkretnego systemu technicznego i finansowego w celu propagowania na szczeblu europejskim stosowania wyższych standardów w tej dziedzinie, zarówno pod względem ich rozwoju technicznego jak i wprowadzania ich na rynek w Europie i poza nią.	2010

 

1. * oznacza działania w trakcie realizacji, ogłoszone lub przewidziane w konkretnym kształcie przez prawodawstwo wspólnotowe.
2.  Groupe Interservice de Recherche

EUROBAROMETR

Komisja Europejska stale monitoruje społeczne i polityczne postawy społeczeństwa w całej Europie przy pomocy badań prowadzonych na dużą skalę.

W roku 2005 Eurobarometr koncentrował się na postawach konsumentów wobec dobrostanu zwierząt hodowlanych.

W ramach badania „Europejczycy, Nauka i Technologia” przeprowadzono wywiady z 33 000 Europejczyków na temat ich postaw moralnych wobec dobrostanu zwierząt hodowlanych. Natomiast badanie „Postawy konsumentów wobec dobrostanu zwierząt hodowlanych”, które objęło 25 000 Europejczyków, dotyczyło ich stosunku do zwierząt hodowlanych jako konsumentów.

Przeprowadzone przez EUROBAROMETR badania są wyraźnym wezwaniem skierowanym do rządów Europejskich oraz do Komisji Europejskiej, aby… słuchali konsumentów i dostarczyli zwierzętom hodowlanym prawnej ochrony, której domagają się dla nich konsumenci.

W praktyce, kwestie związane z największą troską konsumentów, powinny zostać rozwiązane jako pierwsze. Eurobarometr podkreśla zróżnicowane, lecz w każdym wypadku znaczne wymagania konsumentów co do wprowadzania na rynek europejski żywności wyprodukowanej przy wyższych standardach dobrostanu zwierząt.

Zasadniczym powodem stawiania tych wymagań jest to, że ludzie nie czują się usatysfakcjonowani ochroną, jaką ustawy rządowe zapewniają zwierzętom, w szczególności kurom nioskom i kurczakom przeznaczonym na mięso.

POSTAWY KONSUMENTÓW WOBEC DOBROSTANU ZWIERZĄT HODOWLANYCH

Według Eurobarometru, większość Europejczyków:

* uważa, że prawa zwierząt powinny być respektowane bez względu na koszty;

* oczekuje od swoich rządów zdecydowanej polityki w kwestii dobrostanu zwierząt;

* wyraża przekonanie, że kampanie na rzecz zwierząt mają pozytywny wpływ na społeczeństwo;

* najbardziej martwi się o dobrostan drobiu, w tym zarówno kur niosek, jak i kurczaków hodowanych na mięso;

* jest skłonna płacić więcej za jajka pochodzące z ferm kurzych, na których odpowiednio dba się o warunki hodowli;

* kupuje jajka pochodzące od kur, które nie są hodowane w klatkach Większość Europejczyków chce lepszego traktowania zwierząt hodowlanych.

Eurobarometr potwierdził, że wysoka liczba konsumentów uważa dobrostan zwierząt za ważny. Nie potwierdził jednak hipotezy, że o dobrostan zwierząt troszczą się wyłącznie konsumenci z zachodniej i północnej Europy. Troska o dobrostan zwierząt hodowlanych nie znajduje jednak odzwierciedlenia w polityce państwowej. Europejczycy szukają w sklepach produktów oznakowanych jako przyjazne zwierzętom i są skłonni drożej za nie zapłacić. Nie znajdują ich jednak na sklepowych półkach

80% Europejczyków uważa, że prawa zwierząt powinny być respektowane, bez względu na koszty. Państwa, w których większość obywateli wyraża taki pogląd to Grecja (91%) i Słowenia (90%), a także Cypr, Luksemburg, Francja, Portugalia, Malta i Włochy (87%)

55% Europejczyków uważa, że polityka rządowa ich państw powinna przykładać większą wagę do dobrostanu zwierząt. Większość z tej grupy to obywatele Grecji (73%), Republiki Czeskiej i Słowenii (65%), Francji (64%) i Słowacji (62%)

48% konsumentów kupujących regularnie mięso myśli o dobrostanie zwierząt

59% konsumentów regularnie kupujących jajka jest chętna zapłacić więcej za jajka pochodzące od kur hodowanych z poszanowaniem ich dobrostanu, a aż 53% osób z tej grupy kupuje jajka pochodzące głównie z ferm, na których kury nie są przetrzymywane w klatkach.

Europejczycy są najbardziej krytyczni wobec warunków hodowli kur niosek i kurczaków hodowanych na mięso

58% ocenia dobrostan kur niosek jako zły 58% uważa, że kury nioski oraz 56% uważa, że także kurczaki hodowane na mięso są jednym z trzech gatunków zwierząt hodowlanych, których jakość życia wymaga zdecydowanej poprawy

53% Europejczyków jest przekonana, że rządowa polityka w kwestii dobrostanu zwierząt jest niewystarczająca i:

63% spośród nich myśli o dobrostanie zwierząt podczas zakupów.

52% spośród nich nie znajduje odpowiedniej informacji na etykiecie.

Kto odniesie korzyści z rozwoju rynku wspierającego dobrostan zwierząt hodowlanych:

* K o n s u m e n c i poprzez zapewnienie zwierzętom ochrony, jakiej dla nich oczekują;

* S p r z e d a w c y, gdyż będą sprzedawać produkty lepszej jakości;

* H o d o w c y, gdyż dostosowując się do wymogów rynku zwiększą swoje dochody;

* Z w i e r z ę t a h o do w l a n e, gdyż będą miały lepsze warunki życia;

* R z ą d, poprzez zagwarantowanie dobrostanu zwierząt i rozwój ekonomiczny.

PRAWA RYNKU A DOBROSTAN ZWIERZĄT

Rozwijanie rynku wspierającego wyższy dobrostan zwierząt wiąże się z koniecznością określenia przez sprzedawców potrzeb klientów, edukacją konsumentów, odpowiedniego oznakowania żywności oraz wprowadzenia certyfikatów jakości dla hodowców. Wprowadzenie certyfikatów jakości dla hodowców będzie wymagało od polityków w Brukseli i w całej Europie podjęcia odpowiednich decyzji aby …

* Zapewnić, że certyfikaty te przyznawane będą w sposób niezależny i bazować będą na autentycznie wyższych standardach jakości życia zwierząt

* Zapewnić łatwość w identyfikacji tych certyfikatów

* Ustalić uniwersalne standardy dla hodowli zapewniającej dobrostan zwierząt rozpoznawalne w całej Europie

* Uwzględnić certyfikaty w Narodowych Planach Rozwoju Wsi, a tym samym udostępnić fundusze Wspólnej Polityki Rolnej na ich rozwój i promocję

Potęga edukacji

82% spośród osób, które są skłonne zapłacić o co najmniej 25% więcej za jajka pochodzące od kur hodowanych w dobrych warunkach, przynajmniej raz odwiedziła gospodarstwo hodowlane.

Potęga oznakowania żywności

85% spośród osób, które potrafią zidentyfikować na półkach sklepowych produkty przyjazne zwierzętom, jest przekonanych, że są w stanie wpłynąć na jakość życia zwierząt poprzez dokonywane zakupy.

Oznakowanie żywności powinno być

* czytelne i wiarygodne

* Oparte na przejrzystych kryteriach

* Przyznawane obiektywnie

* Zastosowane do produktów europejskich i tych pochodzących spoza Unii

Eurobarometr wskazuje, że… dotychczas tylko w stosunku do jajek istnieje wymóg, aby zamieszczone na nich etykiety informowały, w jaki sposób zostały wyprodukowane, ale nawet ten wymóg nie stosuje się do jajek pochodzących z krajów spoza UE, ani do jajek wykorzystywanych jako składnik innych produktów. W kilku państwach prawo to nie zostało dotychczas wdrożone- oznakowania brakuje, jest mylące lub zbyt trudne do znalezienia na opakowaniu. Nawet w tych krajach, gdzie ustawy dotyczące oznakowania żywności są wdrożone, wciąż nie spełniają one zamierzonego zadania, którym jest komunikacja z konsumentem.

POLSKA

44% badanych Polaków wymienia konia jako gatunek który powinien być chroniony priorytetowo

68% badanych Polaków deklaruje, że bardzo rzadko lub nigdy nie zastanawia się nad dobrostanem zwierząt, od których pochodzi kupowane przez nich mięso ( podobne dane uzyskano w większości nowych krajów członkowskich, w przeciwieństwie 67% Szwedów i 66% Greków wydaje się być zaniepokojona warunkami, w jakich hodowane są zwierzęta przeznaczone na ubój i maja na uwadze tę kwestię kupując mięso)

82% badanych Polaków nie potrafi rozpoznać lub rzadko potrafią rozpoznać produkty pochodzące z systemów hodowli przestrzegających wyższych standardów dobrostanu zwierząt na podstawie informacji umieszczonej na etykiecie ( podobne dane uzyskano we wszystkich nowych krajach członkowskich, dla porównania, w krajach germańskich i skandynawskich 60-72% respondentów deklaruje, że potrafi dokonać takiej identyfikacji)

27% badanych Polaków przyznaje, że nie przywiązuje żadnej wagi do systemu hodowli kur, 38% deklaruje, że kupuje jaja pochodzące z systemów hodowli wolnowybiegowej i tylko 5% przyznało, że kupuje jaja z hodowli, w których wykorzystuje się klatki.

73% badanych Polaków jest zdania, że kupowanie żywności wyprodukowanej przy wyższych standardach dobrostanu może mieć pozytywny wpływ na dobrostan i ochronę zwierząt hodowlanych. Blisko połowa Polaków uważa, że dobrostanowi i ochronie zwierząt poświęca się niewystarczającą uwagę w ramach polityki rolnej prowadzonej w ich państwie.

47% badanych Polaków dokonało pozytywnej oceny dobrostanu świń, przy czym aż 34% ocenilo ich dobrostan i poziom zapewnianej im ochrony negatywnie.

66% respondentów spostrzega dobrostan i ochronę bydła mlecznego pozytywnie Blisko połowa Polaków uważa, że dobrostan i ochrona kur niosek są dobre ( dość dobre, jak uważa większość osób lub bardzo dobre). Jednakże ponad jedna trzecia badanych ocenia dobrostan kur niosek jako dość zły i bardzo zły – odpowiednio 29% i 8% ( w zdecydowanej większości państw czlonkowskich większość respondentów wyrazilo negatywna opinię na temat dobrostanu kur niosek)

Zobacz także